فاجعه دریاچه ارومیه، زاده جهل مركب و سودجویی
گفتگوی تلویزیون ایران ما (شهره عاصمی) با كورش زعیم
پرسش 1: شما نخستین كسی بودید كه در سال 1384، مطالعه فنی جامعی در مورد سد سیوند از دیدگاه مهندسی و اقتصادی و همچنین آسیب های آن به میراث فرهنگی و تاریخی كشور، بویژه به آرامگاه كورش در پاسارگاد، و همچنین به زیست بوم منطقه كردید. زمان ثابت كرد كه نگرانی ها و پیش بینی های شما درست بوده، از جمله بیفایده بودن سد سیوند و خشك شدن و نمكزار شدن دریاچه بختگان. لطفن پیش از اینكه وارد بحث دریاچه ارومیه شویم، خلاصه ای از كار خودتان در مورد سد سیوند را برای بینندگان شرح بدهید.
كورش زعیم: وقتی مسئله سد سیوند و احتمال زیر آب رفتن یك منطقه تاریخی نخستین بار در سال 1384، توسط كمیته نجات پاسارگاد مطرح شد، من كه نسبت به مسائل فرهنگی، تاریخی و زیست محیطی بسیار حساس هستم، مطالعه همه جانبه ای درباره سد سیوند انجام دادم. در این مطالعه كه شامل مسائل زمین شناسی، مهندسی، اقتصادی، میراث فرهنگی وزیست محیطی بود، برخی كارشناسان خبره، از جمله مهندس محمد اسدی، با من همكاری كردند. در این مطالعات ثابت كردیم كه احداث سد سیوند نه تنها از دیدگاه زمین شناسی و مهندسی واقتصادی غلط بوده، بلكه بخش عمده ای از تنگه بلاغی را كه حاوی میراث تاریخی ارزشمند چندین هزار ساله ماست زیر آب می برد، به دشت پاسارگاد كه آرامگاه كورش در آن واقع شده با افزایش رطوبت زمین و هوا آسیب می رساند، زیست بوم و كشاورزی پیرامون رودخانه پلوار را به نابودی می كشاند، با كم كردن آب رودخانه كُر كه پلوار به آن می ریزد، دریاچه بختگان را خشك و نمكزار میكند، پرندگان مهاجر را كه در آنجا تخمگذاری می كنند می كُشد یا فراری می دهد، و سرانجام بادهای نمك از دریاچه بختگان بتدریج زمینهای كشاورزی آن منطقه را غیرقابل كشت می كند. پس از آبگیری سد سیوند كه علیرغم مخالفت همه كارشناسان انجام گرفت، نه تنها شمار زیادی پلیكان، دُرنا، كبوتر آبی و غیره كشته شدند، بلكه بیش از دوهزار جوجه پلیكان هم از بی آبی و نمك مردند. سد سیوند كه در مطالعات اولیه دو شركت مشاور امریكایی و ایرانی غیرمنطقی و غیراقتصادی خوانده شده بود، توسط یك نهاد نظامی به عهده گرفته شد و یك سد سه میلیارد تومانی كه باید دو ساله ساخته می شد، در طی 15 سال ساخت كه بیش از نود میلیارد تومان هزینه برداشت و تازه به علت افشارگریهای فنی، ارتفاع آن از 54 متر اولیه به نصف كاهش داده شد!
ما نشان دادیم كه ارتفاعات زمین شناسی مبنای طراحی سد همه غلط برداشت شده بودند، زمین سد به علت آبرفتی و نشت شدید آب برای سدسازی بكلی نامساعد بود، دیواره های دریاچه سد 54 متری فقط میتوانست در 10 متر اول آب را در خود نگه دارد، میزان آب رودخانه به هیچوجه كفاف پر كردن دریاچه سد را نمی داد، آب دریاچه سد تا حدود 30% زیر گرمای آفتاب بخار و تلف می شد، آب رودخانه متعلق به كشاورزان و آبادی های پیرامون آن بود كه حقابه هزاران ساله داشتند و حقوق آنها پایمال شده بود و خیلی افتضاحات دیگر. در هر حال، سد سیوند 30 برابر هزینه اولیه نیمه كاره ساخته شد، آبگیری هم شد ولی هنوز پس از اینهمه سال دریاچه پشت سد به علت كمی آب رودخانه پر نشده است.
پرسش 2: شما دو سال پیش درباره آسیب هایی كه مسیر متروی اصفهان هم می تواند به ساختمانهای تاریخی و پل خواجو بزند مطالعات گسترده ای كردید. لطفن آن را هم بطور خلاصه برای آگاه شدن بینندگان شرح بدهید. این مطالعات و دیدگاههای شما می تواند زمینه ای برای دیدگاهتان نسبت به دریاچه ارومیه باشد كه می خواهیم امروز به آن بپردازیم.
كورش زعیم: در سال 1387، كه مسئله مسیر تونل متروی اسپهان از زیر خیابان چهارباغ و نزدیكی ساختمانهای تاریخی نقش جهان و پل خواجو مطرح شد، من مطالعاتی درباره آسیب هایی كه این مسیر مترو می تواند به میراث تاریخی و فرهنگی ما بزند كردم و نشان دادم كه نه تنها این مسیر كه مغایر با نتیجه طرح توجیهی اولیه دانشگاه دلفت هلند بوده، هزینه بیشتری را می برد، با لرزش مستمری كه بعلت ساختار زمین شناسی آنجا معادل زمین لرزه 3 تا 4 ریشتری می تواند بشود، هم ساختمانهای مدرسه چهارباغ، مسجد جامع، مسجد جمعه، كاخ هشت بهشت و پل خواجو را در خطر فروریزی قرار می دهد. البته مقدار زیادی سفال خرد شده در كف تونل متروی زیر چهارباغ نشان از دفینه های ارزشمند تاریخی زیادی بوده كه گزارشی از كم و كیف آنها در گزارش به سازمان میراث فرهنگی دیده نشده است.
خشك شدن زاینده رود هم كه فاجعه ای برای استان اسپهان و منطقه است، زاییده همین سیاستهای نابخردانه بوده است. از سرچشمه زاینده رود آبراه هایی، از جمله یك آبراه بزرگ برای آبرسانی به قم، كشیده اند كه باعث از دست رفتن بخش عمده ای از آب زاینده رود شده است. پیرامون زاینده رود، بدون هیچ مطالعه و مهندسی آب، پروانه حفر 900 چاه داده اند كه آب بستر زاینده رود را می كشد، و 500 پروانه پمپاژ آب از زاینده رود كه بیش از توان این رودخانه است. در نتیجه اكنون زاینده رود تبدیل به مرده رود شده است.
پرسش 3: شما در مورد خشك شدن دریاچه ارومیه چه نظری دارید؟ چه عواملی باعث این فاجعه زیست محیطی شده؟ آیا این فاجعه همتایی هم در جهان داشته است؟
كورش زعیم: ما در دو دهه واپسین حكومت شوروی و همچنین در دو دهه اخیر جمهوری اسلامی سه تا از بزرگترین دریاچه های جهان را از دست داده ایم. دریاچه بختگان دومین دریاچه بزرگ ایران بود كه به خشكی و نمكزار شدن كشیده شد. دریاچه ارومیه یا «دریاچه چیچست» كه در تاریخ ایرانزمین جایگاه ویژه ای دارد، بزرگترین دریاچه در ایران و دومین دریاچه بزرگ نمكی جهان است. دریاچه آرال (یا دریای خوارزم) كه اكنون بین قزاقستان و ازبكستان قرار گرفته، یكی از چهار دریاچه بزرگ جهان بود كه به علت جهالت حكومت شوروی خشك و به نمكزار تبدیل شد. داستان دریاچه آرال اینست كه در 1960 دولت شوروی تصمیم می گیرد كه با انحراف مسیر دو رودخانه آمودریا و سیردریا كه دریاچه آرال را تغذیه می كردند، كشت برنج و بویژه پنبه (طلای سپید) را برای صادرات افزایش دهد. كانال های آبرسانی عظیمی كه از سال 1940 ساخته بودند دریاچه آرال را از حدود 60 كیلومتر مكعب آب محروم می كرد، ولی به علت كیفیت مهندسی بسیار بد این آبراه ها تا 75% آب در حال انتقال نشت می كرد یا با بخارشدن تلف می شد. در نتیجه سطح آب دریاچه در دهه 1960 دریاچه سالی 25 سانتیمتر، در دهه 1970 سالی 60 سانتیمتر و در دهه 1980 سالی 90 سانتیمتر پایین رفت و تا سال 2000، كه برداشت آب از رودخانه ها دوبرابر شده بود، مساحت سطح دریاچه 60% و حجم آب دریاچه 80% كاهش پیدا كرده بود، و اكنون فقط 10% اندازه پیشین خود را دارد. ناپدید شدن دریاچه آرال كه یك فاجعه زیست محیطی جهانی تلقی شد، نه تنها صنعت ماهیگیری را نابود و كشاورزی را غیرممكن كرد، آلودگی محیط زیست را افزایش داد، فقر فزایند ایجاد نمود، و به علت كاهش رطوبت هوا، اكنون با گرمتر شدن تابستانها و سردتر شدن زمستانها آب و هوای كویری پیدا كرده است. البته از سال 2006 تا كنون، دولت قزاقستان با یك پروژه آبرسانی توانسته نوار شمالی دریاچه را تا حدودی بازیابی و ژرفای آن را 24 متر افزایش دهد.
در سال 1387، سمیناری برای بحث درباره شهوت سدسازی در ایران كه در سالهای اخیر به جنون سدسازی تبدیل شده، با شركت مهندسان و كارشناسان باوجدان و دلخون وزارت نیرو تشكیل شد كه من هم در آن حضور داشتم. در دهه 70، اعلام شده بود كه 70 سد بزرگ در دست ساخت است كه اكنون به صدها رسیده است. در این سمینار نتیجه گیری شده بود كه نه تنها ساخت سدهای بزرگ به علت هزینه غیراقتصادی و آسیب به مدیریت آب در كشور، اتلاف آب و آسیب جبران ناپذیر به محیط زیست در همه جهان كنارگداشته شده، 90% همه سدهایی كه در این مدت ساخته شده توجیه ندارند و باید تخریب شوند. بهترین روش مدیریت آب همان شیوه ایرانیان زمان هخامنشیان است كه با ساخت آب بندهای چند متری آب رودخانه را تقسیم و موجودیت رودخانه و زیست بوم را حفظ می كردند. اكنون همه جهان به این سو می رود، یعنی ساخت سدهای كوچك برای كاربردهای خاص.
هیچ سد جدیدی را نمی توان نام برد كه مشكل مهندسی، نشت آب، تبخیر بیش از حد آب، آسیبهای زیست محیطی و هزینه های خارق العاده نداشته باشد: سد پیشین (بلوچستان)، سد مدنی (تبریز)، سد 15 خرداد (قم)، سد ساوه و بویژه سدهای 3 و 4 رودخانه كارون. سدهای كارون، افزون برمسائلی كه ذكر شد بیش از دو هزار هكتار جنگل را زیر آب برده و سدهای در دست ساخت كارون و، سدهای خرسان 1، 2 و 3، بیست هزار هكتار دیگر جنگل را زیر آب خواهد برد. از مناطق تاریخی كه به این ترتیب تخریب می شوند هم سخن بسیار رفته. هیچكدام این سدها فایده ای بجز ثروتمند كردن سازندگان آنها كه نهادها واشخاص خاص و خودی هستند ندارند.
تا كنون 590 سد در كشور ساخته شده كه به عقیده من 500 تای آن باید تخریب شوند، و نهضت ادامه دارد. دریاچه ارومیه هم دچار همین سیاستهای جهالت آمیز در مدیریت آب و همچنین فساد مالی در سطوح بالا بوده است. حدود 35 سد روی زرینه رود، سیمینه رود، شهر رود، و رودهای مهاباد و میاندوآب كه آبریز دریاچه ارومیه هستند ساخته شده و ده سد دیگر در دست ساخت است. این رودها توان تحمل بیش از 5 یا 6 سد را ندارند. برای روشن شدن اینكه چرا اینهمه سد ساخته اند، می توان به طرحهای توجیهی و مكانیابی آنها مراجعه كرد كه احتمالن یا وجود ندارند یا فرمایشی انجام شده اند. سپس باید پرسید چه نهادهایی قراردادهای آنها را بسته اند و هزینه قراردادی آنها را با هزینه های واقعی مقایسه كرد.
دریاچه ارومیه سوای اهمیت احساسی و غرور ملی و اهمیت تاریخی آن برای ما ایرانیان، ضامن محیط زیست منطقه بسیار گسترده ای از بخش شمال غربی كشور و بخشی از كشورهای همسایه است. دریاچه ارومیه، زیستگاه حیات وحش مانند گوزن زرد، پرندگان مهاجر مانند پلیكان ها و آبزیانی مانند آرتیما كه بسیار ارزشمند و ویژگی درمانی دارد است. آب و نمك و لجن دریاچه ویژگی درمانی دارند، قایقرانی و آب تنی در آن بی خطر می تواند انجام می گیرد، جزیره های بكری دارد و كناره های دریاچه شایسته احداث گردشگاه های توریستی و جذب جهانگرد از سراسر جهان را دارد و می تواند سرچشمه درآمد و اشتغال بسیار زیاد برای ساكنان پیرامون آن باشد. كاهش سطح آب آن از چند سال پیش كه این سدسازی ها آغاز شد تا كنون به 7 متر رسیده و محاسبه می شود كه تا پایان امسال 60% مساحت خود را از دست داده باشد و در طی دو تا سه سال آینده، بجز بخش كوچكی از آن، خشك و تبدیل به دریاچه نمك شود. با خشك شدن دریاچه، نه تنها همه این امكانات درآمدزایی از میان خواهد رفت كه نمك دریاچه خشك شده با باد به پیرامون پخش خواهد شد، كشتزارهای آن منطقه را به تدریج به زمینهای كویری و غیرقابل كشت تبدیل خواهد كرد، بیماری های تنفسی ایجاد خواهد نمود و باعث بیكاری بخشی از جامعه و فقر بیشتر خواهد شد.
پرسش 4: راه حل های متفاوتی برای این معضل پیشنهاد شده، مانند آوردن آب از دریای مازندران، آوردن آب از رود ارس، كه دولت هم گفته از 950 میلیارد تومان بودجه محیط زیست برای آبرسانی به دریاچه ارومیه تخصیص می دهد. شما راه حل را چه می دانید؟
كورش زعیم: راه حلهایی كه در محافل دولتی و رسمی مطرح شده، مانند آبرسانی از دریای كاسپین یا از رودخانه ارس، آنقدر نابخردانه است كه ترجیح می دهم اعتنایی به آنها نكنم. رودخانه ارس خودش دارای حقابه های متعلق به ساكنان دو سوی رودخانه است و آب آن تنها متعلق به ایران نیست. دیگر اینكه كشیدن آب ارس نه تنها توجیه اقتصادی ندارد، كه باعث كاهش آبهای زیرزمینی می شود، ژرفای چاههای كه برای رسیدن به آب زده اند باید بسیار بیشتر شود، به كشاورزی منطقه، از جمله دشت مغان، آسیب خواهد رساند و زیست بوم منطقه را دچار دگرگونی های آسیب زا خواهد كرد. تخصیص هیجده برابر بودجه یك سال محیط زیست برای پروژه ای كه هنوز مطالعه نشده و نمی دانند چكار می خواهند بكنند، فقط یك واكنش بچه گول زنه و از نوع حرفهایی است كه همیشه می زنند. من نمی دانم چرا یك خطای نابخردانه را باید با كار نابخردانه تری جبران كرد؟
دریاچه ارومیه سی سال است كه هدف پروژه های فاجعه بار بوده كه نخستین آنها اتلاف بودجه بسیار كلان برای خاكریز میان دریاچه جهت احداث جاده بود كه در دهه 60 آغاز شد. این خاكریز كه با اتمام آن پس از 20 سال دریاچه را دو نیمه كرد و جریان طبیعی آب بین شمال و جنوب دریاچه مختل نمود، نمونه ای از بی تجربگی و بی خردی مسئولان وقت بود كه آبروی مهندسی كشور را هم در جهان برد.
درباره راهكارهای نجات دریاچه ارومیه، یكی از كارشناسان فرهیخته محیط زیست پیشنهاد كرده كه 25% از آب رودخانه های سدزده شده را به دریاچه اختصاص دهند تا دریاچه بتواند نفس بكشد. این پیشنهاد اجرا شدنی است، ولی درد دریاچه را درمان نمی كند. به باور من باید، اكنون گه این سدهای زیانبار را ساخته اند و سود خود را برده اند، همه سدسازی های دیگر را بر رودخانه های حوزه آبریز دریاچه متوقف كنند، از انتقال آب پشت سدها برای مصارف دیگر خودداری نمایند و دریچه های سدها را بازكنند تا آب پس از پر شدن پشت سد تا حد دریچه ها جریان پیدا كند. این كار ادامه پیدا كند تا سطح دریاچه به نزدیكی سطح طبیعی خود برسد. پس از باززنده سازی دریاچه، آنگاه یك كارگروه كارشناس مدیریت آب، بررسی كنند چه مقدار از جریان آب را می توانند برای مصارف دیگر تخصیص دهند بدون اینكه به زندگی دریاچه ارومیه آسیب برساند. ترویج آبیاری قطره ای در حدود 800 هزار هكتار زمینهای كشاورزی منطقه هم، كه در حال كاری ضروری است، می تواند همراه با افزایش تولید كشاورزی، مصرف و اتلاف آب را كاهش دهد. با ادامه شرایط كنونی، پس از نمكزار شدن دریاچه ارومیه و نابودی كشتزارها و باغ های فراوان آن منطقه در اثر بادهای نمكی، موضوعیت ساختن آن سدها كه آبیاری كشاورزی است منتفی خواهد شد، زیرا زمین سالمی برای كشت باقی نخواهد ماند.
باید توجه كرد كه دریاچه ارومیه با 102 جزیره، در سال 1352 به علت ویژگی اکولوژیک خود طبق مصوبه شماره 63 شورایعالی حفاظت محیط زیست کشور پارک ملی و منطقه حفاظت شده اعلام شد. این دریاچه در سال 1354، بخاطر منابع گاز بیوسفر در برنامه "انسان و کره" ثبت شده، و بعنوان یكی از مهمترین زیستگاه های پرندگان از سوی بنگاه بین المللی تالاب ها، در فهرست حفاظتی كنوانسیون تالاب های رامسر قرار گرفته است. بنابراین، هیچ كاری كه بر موجودیت یا كیفیت این دریاچه تاثیر بگذارد نمی بایست بدون بررسی و گزارش های كارشناسی سازمان میراث فرهنگی و گزارش به یونسكو انجام می گرفت.
پرسش 5: چرا اینقدر طول کشید تا دولت به ابن مسئله رسیدگی کند؟
كورش زعیم: اینها معمولا كارهایشان مطالعه شده و روی برنامه نیست و توجهی به اثرات سیاست هایشان ندارند. این كارشناسان مستقل، فعالان محیط زیست و اقتصادی و خود مردم هستند كه مسائل را درك می كنند و به اطلاع رسانی و اعتراض می پردازند. وقتی اعتراض ها گسترده و پر سروصدا می شود، آقایان با واكنش های كودكانه به فرافكنی می پردازند و در صدد ماسمالی قضایا بر می آیند تا سروصداها بخوابد.
پرسش 6: شما تظاهرات گسترده و مستمر مردم را در ارومیه و تبریز در اعتراض به خشك شدن دریاچه ارومیه چگونه ارزیابی می كنید؟
كورش زعیم: اعتراضهای بر حق مردم در پی اعتراضها و انتقادهای فعالان محیط زیستی، كارشناسان و صاحب نظران بود كه مسئله را در رسانه های مجازی عنوان كردند. فاجعه دریاچه ارومیه روی اقتصاد، اشتغال و محیط زیست مردم شمال غرب كشور تاثیر منفی می گذارد. مسئولان هم كه همیشه از گردهمایی مردم واهمه دارند، نابخردانه، بجای آزاد گذاشتن مردم به ابراز اعتراض مسالمت آمیز و آگاه كننده، مانند همیشه به سركوب پرداختند. سركوب غیرمنطقی و خشونت آمیز مردمی كه حق خود را در تظاهرات مسالمت آمیز بیان می كردند، به برخی عوامل با هدفهای ویژه كه همیشه منتظر فرصت هستند، این امكان را داد كه با آمیختن در میان مردم اعتراضها را كم كم رنگ قومی و منطقه ای بدهند و از "نمایندگان آذری زبان" مجلس بخواهند به داد دریاچه ارومیه برسند، در صورتیكه این وظیفه ملی همه نمایندگان مجلس است. این جداكردن ها نشان می دهد كه سیاست امنیتی و سركوب كردن اعتراضات مردمی توسط حاكمیت می تواند جهتی خلاف امنیت ملی پیدا كند. بویژه كه در دیكتاتوری خشن و سركوبگر بادكوبه كه در آنجا با هرگونه تظاهرات بشدت برخورد می كنند، تظاهراتی در اعتراض به وضع دریاچه ارومیه در "آذربایجان جنوبی" براه انداخته می شود. من انتظار داشتم كه تظاهرات برای نجات دریاچه ارومیه در همه شهرهای بزرگ ایران بر پا می شد؛ ولی شوربختانه سیاست امنیتی و سركوب جمهوری اسلامی، مردم را در هنگامی كه باید با شركت خود یكپارچگی ملی را به نمایش بگذارند در خانه نگه می دارد. بهر حال، هم گناه سرنوشت دردناك دریاچه ارومیه و هم پیامدهای خطرناك سیاسی آن با جمهوری اسلامیست.
پرسش 7: چرا هر فعالیت محیط زیستی تبدیل به مسئله سیاسی می شود؟
كورش زعیم: دلیل سیاسی شدن هر اعتراض زیست محیطی یا میراث فرهنگی، دو چیز است. نخست اینكه جمهوری اسلامی بی اعتنا به قانون اساسی خودش كه درباره محیط زیست می گوید: "اصل 50- حفاظت محیط زیست ... وظیفه عمومی تلقی می گردد. از این رو، فعالیتهای اقتصادی و غیر آن كه با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیرقابل جبران آن ملازمه پیدا می كند ممنوع است"، پیوسته بوسیله پروژه های نابخردانه و سودجویانه به محیط زیست كشور آسیب رسانده است. تالاب ها و دریاچه ها خشك شده، بخش عمده ای از جنگلهای كشور نابود شده، رودخانه هایی كه خشك نشده اند آلوده شده اند، كویرزایی رشد كرده و حتی كوه دماوند را هم در حال نابود كردن هستند كه با روند كنونی تا دویست سال دیگر اثری از آن نخواهد ماند. از سوی دیگر، به علت عدم محبوبیت حكومت در میان مردم و نارضایتی های گسترده، همه فعالیت های سیاسی و مدنی و هرگونه گردهمایی با نگاهی امنیتی ممنوع شده است و با آنها برخورد خشونتبار می شود. در نتیجه هر مسئله فرهنگی یا زیست محیطی هم چون پیامد سیاستهای بی اعتنایی به قانون و مغایر قانون اساسی یا فراقانونی حكومت است، در نتیجه اعتراض به آنهم، نه اعتراض به عملكرد خاصی، بلكه به موجودیت حكومت تلقی می شود.
پرسش 8: قانون در این موارد چه نقشی دارد؟
كورش زعیم: در جمهوری اسلامی قانون نقشی بسیار بسیار كمرنگ دارد. قانون را هر كس قدرت دارد تعیین می كند یا قانونهای مصوبه را نقض می كند. من تصور نمی كنم هیچ قانون اساسی در جهان وجود داشته باشد كه حكومتی اینهمه از اصول آن را بطور رسمی، علنی، و پیوسته نقض كرده باشد، و اعتراض مردم را نسبت به نقض قانون اساسی، غیرقانونی تلقی كرده آن را سركوب نموده باشد!
