تقديم به کميته بين المللی نجات آثار باستانی دشت پاسارگاد
همه ساله ایرانیان و ایرانی تباران، چند گاهی مانده به نوروز بزرگ، جشن های مقدماتی برگزار می کنند و به پیشباز نوروز می روند.جشن فرا ملی «چهارشنبه سوری» نیز یکی از این جشن هاست که از « جشن های پیشباز نوروز » به شمار می رود و چند روز مانده به نوروز بر گزار می شود . چهارشنبه سوری از ریشه ای کهن و چند هزار ساله برخوردار است. پژوهش گران واژه «چهار شنیه سوری» را «چهارشنبه سرخ» معنا کرده اند .برخی از پژوهش گران براین باورند که این جشن ریشه در جشن کهن «گهنبار سوری » دارد که نیاکانمان در شب یکی از روزهای پایانی سال برگزار می نموده اند.
در میان ایرانیان رسم چنين بود که در آستانه نوروز، پس از خانه تکانی، یادی از در گذشتگان می کردند؛ خار و خاشاک جمع آوری شده را می سوزاندند و آخرین شب های سرد زمستان را در کنار آتش اهورایی به صبح می رساندند و با جشن و شادی به پیشباز نوروز می رفتند. ایرانیان با آتش اهورایی «گهنبار سوری» به جنگ سیاهی و پلیدی اهریمن می رفتند و نور و شادی و روشنایی را به خانه های خود می بردند. اما برگزاری چهارشنبه سوری در آخرین شب چهارشنبه هر سال ، ریشه در دوران پس از تازش تازیان به ايرانزمين دارد و، در عين حال، در گذر سده ها و هزاره ها، بسیاری از سنت ها و آیین ها به چهارشنبه سوری اضافه شده و یا از آن کاسته شده است.
آیین روشن کردن آتش بر پشت بام، اگر چه در برخی از مناطق شرقی و غربی کشور و برخی شهرستان ها و روستا ها هنوز پا بر جاست، اما در بسیاری از شهر های بزرگ کشور روی به فراموشی گذاشته است که البته این امر، با توجه به امکانات محدود مناطق مسکونی شهری، طبیعی به نظر می رسد.
اما پریدن از روی آتش یکی از آیین هایی است که در ایران باستان به خاطر احترامی که برای آتش قائل بودند، صورت نمی گرفت حال آنکه امروزه جزئی از مراسم چهارشنبه سوری است.
برخی دیگر از آیین ها مانند فال گوش، کجاوه اندازی و قاشق زنی، فال کوزه، آجیل شیرین مشکل گشا، کوزه شکنی، گره گشودن و قفل گشایی، شال اندازی، پختن آش رشته یا رشته پلو و سوار شدن بر توپ مروارید (در تهران) هم، با این که ریشه در باور های کهن دارند، اما شکل امروزی به خود گرفته اند و اگر چه هنوز در برخی نقاط به صورت پراکنده برگزار می شوند ولی در بسیاری از نقاط کشور، و خصوصا در شهرهای بزرگ، پس از انقلاب و در هیاهوی جنگ و گریز های خیابانی در شب جهارشنبه سوری، رنگ باخته اند.
ترقه زدن هم طی چند سال اخیر، به ویژه توسط جوانانی که در جستجوی تنوع و هیجان هستند، با علاقه انجام می شود و به صورت نوعی پیکار خیابانی با مخالفان برگزاری جشن چهارشنبه سوری یا، به عبارت دیگر، به صورت «جنبش چهارشنبه سوری» در آمده است. اما واقعیت این است که استفاده از ترقه های پر سر و صدا با روح اصیل و معنوی چهارشنبه سوری در تضاد است.
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و آزادی دوباره مردمان ایرانی تبار آسیای میانه، مردم این کشورها این بخت را پیدا کردند که آزادانه به برگزاری جشن های آریایی، از جمله چهارشنبه سوری، بپردازند و امروزه خوشبختانه چهارشنبه سوری در گستره پهناور فرهنگی نوروز و در بسیاری از کشورها مانند ایران، تاجیکستان، افغانستان، ازبکستان، قرقیزستان، داغستان، ارمنستان، ترکمنستان، شمال و غرب هند، غرب پاکستان، کردستان عراق و سوریه و ترکیه، غرب چین و جمهوری اران (آذربایجان) برگزار می شود. مردم این کشور ها، به ویژه در شهرهای دوشنبه، بخارا، سمرقند، شهرسبز، هرات، بلخ، بدخشان، باکو، منطقه قفقاز، یارکند، کاشغر و تاشغورقان، با شور و شوقی وصف ناپذیر به زنده کردن این جشن باشکوه می پردازند. در این میان مردم جمهوری اران و تاجیکستان گوی پیروزی را از دیگران ربوده اند چندان که جمهوری اران در این چند سال اخیر در شب جشن چهارشنبه سوری و نوروز، در آمد سرشار چند میلیارد دلاری از جذب گردشگران خارجی کشورهای اروپایی داشته است و گردشگران اروپایی با ذوق و شوق از راه های دور و نزدیک برای دیدن مراسم چهارشنبه سوری و مراسم جشن نوروز به جمهوری اران می روند. این در حالی است که، به خاطر سیاست های غلط دولت ايران، درآمد کشور ما از جذب گردشگران ویژه چهارشنبه سوری در حد صفر بوده است.
البته نباید فراموش کرد که برگزاری چهارشنبه سوری تنها به کشورهای یاد شده محدود نمی شود و، برخلاف تبلیغات برخی حکومت های طالبانی علیه نوروز و چهارشنبه سوری، امروزه در هر کجا از این کره خاکی که چند نفر ایرانی، تاجیک یا افغان باشند، در شب جشن چهارشنبه سوری مراسم آتش افروزی برپا می شود. در همین راستا همه ساله در بسیاری از کشورهای جهان از جمله آمریکا، استرالیا، کشورهای اروپایی، آسیایی و حوزه خلیج فارس، بسیاری از آیین های نوروزی، از جمله چهارشنبه سوری و «سیزده به در»، با حضور گسترده مردم در پارک های عمومی همراه با برنامه های شاد و نشاط انگیز برگزار می شود.
نکته جالب توجه این که در طی همه این سال ها، به هنگام برگزاری جشن چهارشنبه سوری و «سیزده به در» ، مسوولان شهرداری، آتش نشانی و پلیس کشورهای اروپایی، آمریکا و استرالیا بیشترین همکاری را با هموطنان ایرانی، تاجیک و افغان داشته اند و محیطی امن و مطلوب را برای برگزاری این جشن ها در اختیار علاقه مندان قرار داده اند و حتا برخی از غیر ایرانی ها نیز با شور و شوق در این جشن ها شرکت می کنند و به جشن و پایکوبی می پردازند. ولی بر اساس یک بایکوت خبری گسترده حکومتی تا کنون هیچ گزارشی از این حضور گسترده تاجیک ها، افغان ها و ایرانیان خارج از کشور در آیین های شاد نوروزی، در هیچ کدام از رسانه های گروهی داخلی منتشر نشده است.
بی گمان چهارشنبه سوری هم یکی از میراث معنوی بشری است و جای دارد که به همت ایران دوستان به ثبت جهانی برسد. اما، تا فرارسيدن آن زمان، برهمه ما بایسته است که به بن مایه های معنوی این جشن کهن وفادار بمانیم.
پس برای برگزیدن بهترین شیوه ها در برگزاری آیین کهن چهارشنبه سوری باید به ماهیت فرهنگی و معنویت حاکم بر این آیین نگاه ویژه داشته باشیم .از این روی پیشنهاد می کنم برای پاسداشت این یادمان ارزشمند نیاکان و برای این که بهانه به دست بدخواهان و دشمنان این فرهنگ کهن ندهیم، به اصول زیر توجه داشته باشیم :
1 - چهارشنبه سوری یک آیین مینوی ( معنوی ) است:
آرمان برگزاری چهارشنبه سوری در گام نخست ستایش پروردگار و ارج نهادن به داده های اهورایی و پیشباز نوروز بزرگ و، در گام دوم، ستودن نیکویی های نیاکان در گذشته در آستانه بهار و نوروز است. پس این آیین را باید در یک فضای معنوی بر پا داشت که البته این به معنای هر چه شاد تر برگزار نکردن این جشن نیست.
2– از آتش درس بگیریم:
فراموش نکنیم که شعله های فروزان آتش در همه حال برای ما درس هایی آموزنده دارند، بدين صورت:
نخست این که ما نیز همچون شعله های فروزان آتش باید پیوسته روی به سوی بالا داشته باشیم و بکوشیم تا، به یاری اهورا مزدا، در راه کمال و پیشرفت در زندگی گام های مثبتی برداریم .
دوم این که در زندگی مانند آتش پویا و زاینده بوده و پیوسته در کوشش و جنبش و پویش باشیم.
سوم این که بکوشیم تا همچون آتش به دیگران گرمای عشق و محبت و مهربانی هدیه کنیم.
چهارم این که، همچون آتش، با سیاهی ها پیکار کنیم و محیط اطراف خود را روشن کنیم . برای این کار باید ابتدا خود آگاه باشیم و سپس دیگران را آگاه کنیم.
پنجم این که همچون آتش همه این کارها را در کمال آرامش انجام دهیم و محیطی همراه با آسودگی و آرامش برای خود و دیگران فراهم آوریم.
3 – از سوخت طبیعی استفاده کنیم:
در فرهنگ کهن ایران، آسیب رساندن به طبیعت، به هر نام و عنوان، کاری ناپسند است. از این روی شایسته است که در جشن چهار شنبه سوری از سوخت های طبیعی و بدون دود و آلودگی مانند چوب خشک و خار و خاشاک استفاده کنیم و از سوزاندن لاستیک، شاخه های درختان، فراورده های نفتی، بنزین و دیگر موادی که هوا را می آلایند و دود و خاکستر در محیط می پراکنند، صرف نظر کنیم. رعایت این نکته برای حفظ تندرستی افراد نیز موثر است .
4- شعله های آتش باید محدود و قابل کنترل باشند:
از برپا کردن هیمه های بزرگ و نامحدود پرهیز کنیم و پیش از روشن کردن آتش حتما وسایل لازم برای خاموش کردن آن در هنگام بروز حادثه را فراهم کنیم و وسایل کمک های اولیه امدادی را نیز همراه داشته باشیم. در صورت برگزاری جشن در پارک های بزرگ شهر و اماکن عمومی بهتر است از پیش به آتش نشانی هم اطلاع دهیم.
5- محل مناسب را انتخاب نماییم:
آتش ها را در محلی بر پا کنیم که موجب سرایت آن به اطراف و آتش سوزی نشود.
6 – به هنگام پریدن از روی آتش دقت کنیم:
چنان که گفتیم، در ایران باستان، به خاطر احترامی که برای برای آتش قائل بودند، از روی آتش نمی پریدند ولی امروز پریدن از روی سه یا هفت گله آتش جزیی از مراسم چهارشنبه سوری شده است و افراد با هیجان و شادی زیادی این کار را انجام می دهند. اگر اعتقاد داشته باشیم که آیین ها باید متناسب با شرایط زمان دگرگونی یابند، می توانیم مساله پریدن از روی آتش را آسان تر بپذیریم.
برپا کنندگان چهارشنبه سوری می توانند دست ها را به دست یکدیگر بدهند و گرداگرد آتش حلقه زده و همگی یک صدا سرود های آیینی، ملی و ترانه های شاد بخوانند.
گفتن عبارات « سرخی تو از من، زردی من از تو » یا « روی پاک از تو، دامان پاک از ما » ریشه در باور های کهن دارد و مقصود از این عبارات در حقیقت نوعی تیمن و تبرک جستن از آتش زندگی زا و پاک کننده پلیدی هاست. البته این عبارات را در هنگام حلقه زدن و چرخیدن دور آتش نیز می توان بر زبان راند.
دانش امروز به خوبی ثابت کرده است که آتش خاصیت گندزدایی و پاک کنندگی دارد و بر روی روان افراد نیز تاثیر معنوی خوبی می گذارد . شاید از این روی است که از دیر باز پرستاران آتش از آن یاری می جویند تا پاکی بیرونی و درونی را برای آن ها به ارمغان آورد.
7 – به دنبال هیجان کاذب نباشیم:
هیجان واقعی چهارشنبه سوری در معنویت توام با عشق و مهر شعله های آتش فروزان که در درون شما نیز زبانه می کشد، نهفته است. هیجانات کاذب، مثل ترقه زدن و فشفشه پراندن، آن هم از نوع پر سرو صدای آن، هیچ ارتباطی با روح اصیل و معنوی چهارشنبه سوری ندارد. شاید در سال های اخیر به خاطر محدودیت هایی که از سوی مراجع رسمی در اجرای چهارشنبه سوری صورت گرفته و سخنانی که در نکوهش این آیین کهن بر زبان آورده اند ، جوانان از روی لجاجت خواسته اند که این جشن کهن را پر سرو صدا تر برگزار کنند تا به دیگران بگویند که ما به کسی اجازه نمی دهیم که به هر عنوانی آیین نیاکان ما را تضعیف کنند.
سخنی با کار به دستان
متاسفانه، صدا و سیما و برخی دیگر از رسانه ها طی چند سال اخیر کوشیده اند تا ضمن نادیده گرفتن ریشه های تاریخی جشن چهارشنبه سوری، تصویری غلط از این جشن در اذهان مردم ایجاد کنند و در همین راستا از چهارشنبه سوری به عنوان «ترقه بازی های خطرناک و مرگ آفرین آخرین شب چهارشنبه سال» نام می برند. برخی نیز با استفاده از تریبون های رسمی می کوشند تا به گونه ای وانمود کنند که جشن چهارشنبه سوری، «جشن آتش پرستان» بوده است و امروز برگزاری آن از ارزش و اهمیت فرهنگی برخوردار نیست.
اگر امروز جشن چهارشنبه سوری به جنگ و گریز خیابانی جوانان با نیرو های لباس شخصی و نیروی انتظامی تبدیل شده است گناه آن را باید به پای کسانی نوشت که بدون مطالعه و گاه از سر تعصب خشک مذهبی به ستیز با این جشن فرهنگی زیبا، پر معنی و معنوی برآمده اند.
فراموش نکنیم که در زمان سلطه خلفای جبار بر سرزمین های ایرانی، روشن کردن آتش جشن سده و چهارشنبه سوری بر بام خانه ها، نوعی مبارزه مدنی و تظاهر به آیین های ایرانی و به ریشخند گرفتن فرمان های حکومتی بود که فلسفه برگزاری این آیین های پر معنی را نمی فهمیدند و، به اسم مبارزه با سنت های مجوس و آتش پرستی، با این آیین ها مبارزه می کردند. مردم در آن زمان متحد و یکپارچه این آیین های کهن را حفظ کردند تا امروز به ما رسیده است و در گذر تاریخ هر تلاشی برای کم رنگ یا نابود ساختن آن با شکست مواجه شده است .
فراموش نکنیم که هیچ قدرتی نمی تواند با فرهنگ یک ملت مبارزه کند. حتا فرهنگ های مهاجم هم این قدرت را ندارند که یک فرهنگ مادر و بومی را ریشه کن کنند. پس سطحی نگاه کنندگان و نا آگاهان بهتر است خود را در برابر یک ملت قرار ندهند و بکوشند تا، در گام نخست، روح اصیل و معنوی حاکم بر آیین کهن چهارشنبه سوری را خود بیاموزند و، سپس، مردم و به ویژه جوانان را آگاه کنند . چهارشنبه سوری چنان با فرهنگ ما آمیخته است که به هیچ روی از هم جدا شدنی نیستند.
نوروز و چهارشنبه سوری را نه تنها اعراب و مغول ها نتوانستند بر بیاندازند بلکه این جشن های معنوی ایرانیان بوده است که دشمنان فرهنگی ایرانیان را از پای در آورده اند. پس بیایید با آیین های شاد ملت خود آشتی کنیم و بیش از این فرهنگ یک ملت را به تمسخر نگیریم که از این رهگذر جز ناله و نفرین عایدمان نمی شود. همه ملت ها، و از جمله ملت ایران، به جشن و شادی نیاز دارند و بی گمان این جشن ها و آیین های شاد است که ایران را تاکنون زنده نگه داشته است. این نوروز و مهرگان و شب چله و چهارشنبه سوری و سده است که ملت ایران را زنده نگه داشته است.
پس بر ما و شماست که پیوسته قلوه سنگ های درشت و خشن ماتم و اندوه و سوگواری را از کشت زار روح و روان ایرانیان بیرون آوریم و به دور اندازیم و بذر شادی و نهال سرزندگی و مهر را در آن بکاریم.
دکتر شاهين سپنتا 
