خلاصه ای ازروز شمار تاریخ ایران در مورد ملی شدن صنعت نفت
20 بهمن 1328
دوره اول مجلس سنا و دوره شانزدهم مجلس شورای ملی افتتاح و کار خود را آغاز کردند. در این دوره دکتر محمد مصدق به عنوان نماینده اول تهران انتخاب گردید. نمایندگان بعدی به ترتیب عبارت بودند از 2- دکتر بقائی 3- حسین مکی 4- حائری زاده 5- سید ابوالقاسم کاشانی 6- عبد القدیر آزاد. . .
28 خرداد 1329
در جلسه آنروز مجلس شورای ملی دکتر محمد مصدق متن پیام آیت الله کاشانی را قرائت نمود:
" نفت ایران متعلق به ملت ایران است، کسانی که مرا تبعید کردند باید مجازات شوند، ملت ایران زیر بار دیکتاتوری نمی رود . . "
1 تیرماه 1329
هیئت رئیسه کمیسیون خاص نفت با عضویت: دکتر محمد مصدق رئیس، گنجه ای و بهیهانی نایب رئیس، حسین مکی مخبر، دکتر علوی و خسرو قشقائی منشی برگزیده شد.
27 شهریور 1329
کمیسیئن نفت مجلس شورای ملی ده روز به دولت فرصت داد تا عقیده خود را نسبت به لایحه( گس- گلشائیان) ابراز دارد.
6 مهر ماه 1329
دکتر مصدق، حسین مکی، حائری زاده، صالح، دکتر هدایتی و دکتر علوی دولت رزم آرا را به علت تعلل در استیفای حقوق ملت ایران در مورد نفت جنوب استیضاح نمودند. ولی مجلس نسبت به آن رای سکوت داد.
4 آذرماه 1329
کمیسیون خاص نفت تصمیم نهائی خود را اتخاذ کرد و اعلام نمود که قرارداد الحاقی (ساعد- گس) استیفای منافع ملت ایران را از نفت جنوب نمی کند.
26 آذر ماه 1329
گزارش کمیسیون نفت در جلسه مجلس قرائت شد و پیشنهاد ملی کردن صنعت نفت با امضای یازده نفر از نمایندگان تقدیم گردید. امضاء کنندگان عبارت بودند از: دکتر مصدق، دکتر شایگان، حائری زاده، دکتر بقائی، اللهیار صالح، محمود نریمان، حسین مکی، عبد القدیر آزاد، میر سید علی بهبهانی، عباس اسلامی و کاظم شیبانی.
30 مهر ماه 1329
دانشجویان دانشگاه در میدان بهارستان اجتماع نمودند و در باره ابطال قرارداد 1933 و استیفای حقوق ملت از نفت جنوب سخن گفتند.
3 دی ماه 1329
سپهبد رزم آرا نخست وزیر در جلسه مجلس پیرامون ملی شدن صنعت نفت سخن گفت و اضافه کرد:
" ایران دارای آن قدرت صنعتی نیست که بخودی خود استخراج نفت نموده و در بازارهای دنیا بفروشد. ایرانی با کدام وسایل می خواهد نفت را شخصاً استخراج کند. ملی کردن صنعت نفت بزرگترین خیانت است."
5 دی ماه 1329
غلامحسین فروهر وزیر دارایی در مجلس ضمن مخالفت با ملی شدن صنعت نفت کمیسیون خاص نفت را متهم به عدول از وظیفه و دستور کار متهم کرد و تقاضای استرداد لایحه ( گس- گلشائیان) را نمود.
8 دی ماه 1329
برحسب دعوت آیت الله کاشانی میتینگ عظیمی در میدان بهارستان تشکیل گردید و ناطقین علیه اقدامات دولت و شرکت نفت و تضییقاتی که بدین منظوربر مطبوعات وارد می گردید سخنرانی نمودند.
6 بهمن 1329
میتینگ بزرگی در مسجد شاه از طرف بازرگانان و اصناف برپا شد. در این گرد هم آیی مردم خواستار ملی شدن صنعت نفت شدند.
16 اسفند 1329
سپهبد رزم آرا در مسجد شاه توسط خلیل طهماسبی عضو جمعیت فدائیان اسلام به ضرب سه گلوله کشته شد.
18 اسفند ماه 1329
جمعیت کثیری از جبهه ملی، حزب ایران، مجمع مسلمانان مجاهد، حزب استقلال، کمیته جوانان و گروهی از بازرگانان و اصناف در میدان بهارستان اجتماع کرده و تظاهرات دامنه داری برای ملی شدن صنعت نفت به عمل آوردند.
24 اسفند 1329
در جلسه علنی مجلس شورای ملی طرح ملی شدن صنعت نفت به اتفاق آرا به تصویب رسید.
29 اسفند 1329
مجلس سنا در جلسه آنروز خود رای مجلس شورای ملی را در مورد ملی شدن صنعت نفت تائید کرد.
در همان روز شاه قانون را توشیح نمود.
داستان قرارداد الحاقی ( گس – گلشائیان) که با مقاومت سرسختانه (حسین مکی، دکتر بقائی، حسن حائریزاده و عبد القدیر آزاد) که در دوره پانزدهم مجلس شورای ملی، بدون نتیجه به مجلس آینده ( دوره شانزدهم) موکول گردید. یکی از بزرگترین اشتباهات سیاسی دولت انگلیس در قرن بیستم بشمار می رود. شرکت سابق نفت هرگز تصور نمی کرد ایران و ایرانی چنان شهامت و اتحادی داشته باشد تا در مقابل خواسته های ارباب بزرگ مقاومت نمایند. در حالیکه درتاریخ دی ماه 1329 عربستان سعودی به کسب امتیاز پنجاه در صد منافع موفق شده بود، با قرارداد الحاقی بدترین پیشنهاد را در بدترین وقت به دولت ایران ارائه نمود.
با تشکیل مجلس شانزدهم و انتخاب نمایندگانی چون دکتر محمد مصدق و یارانش از طرف مردم تهران همراه با پشتیبانی قاطع ملت ایران از مسئله ملی شدن نفت ، و با تحول وضع سیاسی کشور، مذاکرات کمیسیون مخصوص نفت بطرف مردود شدن لایحه الحاقی در جریان بود ولی ترور سپهبد رزم آرا که به امید حل مسئله نفت در سمت نخست وزیری منصوب شده بود، ناگهان روند ملی شدن نفت را سرعت بخشید. و صنعت نفت ایران دقیقاً پس از پنجاه سال از تاریخ تاسیس آن در تاریخ29 اسفند 1329 ملی گردید .
در روزهائی که هیجان ملی شدن نفت به بالاترین درجه غلیان خود رسیده بود، دولت انگلیس و وابستگانش در ایران در تلاش بودند تا بهر طریق از پیشرفت بیشتر طرح ملی شدن نفت جلوگیری نمایند. در اردیبهشت ماه 1330 کابینه حسین علا سقوط کرد . نمایندگاه اکثریت بخیال خود برای رسوا کردن دکتر مصدق که تا آنزمان مفسرین خارجی و داخلی تبلیغات سوئی چون ، مردی ضعیف البنیه، منفی باف، ظاهر ساز، بدون قابلیت رهبری و قبول مسئولیت و غیره علیه اودر افواه جهانی و ایران شایع کرده بودند؛ جمال امامی رئیس فراکسیون اکثریت مجلس و دست پرورده شرکت سابق نفت را وادار کردند ، در روز هفتم اردیبهشت 1330 دکتر مصدق را مورد خطاب قرار داده و از ایشان دعوت کند که در آن شرایط بحرانی برای حفظ مصالح ایران مسئولیت نخست وزیری را بر عهده بگیرد! دکتر مصدق بلافاصله اعلام می کند که اگر مجلس قانون ملی شدن نفت و خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس را تصویب نماید ایشان پست نخست وزیری را بر عهده خواهد گرفت. مانور تاریخی دکتر مصدق کار ملی شدن نفت را تمام می کند و دیگر راه عقب گردی برای جمال امامی و فراکسیون اکثریت باقی نمی ماند. در همان جلسه نخست وزیری دکتر مصدق و قانون ملی شدن نفت و خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس به تصویب نهایی می رسد و ملت ایران حرکت هماهنگ و متحد خود را بطرف بزرگترین قیام ملی، سیاسی و اقتصادی خود آغاز می کند.
دخالتهای دولت انگلیس در مدت بیش از یکصد و پنجاه سال قبل از ملی شدن نفت در امور ایران شروع شده بود و تحقیری که در تمام مدت از ایران و ایرانی نموده است برای همگان روشن است و نیازی به ذکر مجدد آن نیست. تنها کافی است گفته شود که از نظر مالی، شرکت سابق نفت و اربابان انگلیسی که ایرانیان را پست و ناچیز و غیر قابل اعتماد می شمردند با حساب سازی های خود حتی مراعات مفاد قرارداد ظالمانه خود را نمی کردند و بهر طریق از درآمد ایران کاسته و بمنافع خود و دولت انگلستان اضافه می نمودند. لطفاً به ارقام زیر توجه شود:
مجموع تولید از اول قرارداد دارسی تا سال ملی شدن برابر با 326 میلیون تن،
مجموع سود پرداختی به صاحبان سهام در این مدت 115 میلیون لیره،
مجموع مالیات پرداختی به دولت انگلیس 175 میلیون لیره،
مجموع وجوهی که به مصرف توسعه کار شرکت رسیده و از درآمد کسر شده است 500 میلیون لیره، مجموع حق امتیازی که در تمام این مدت بدولت ایران پرداخت شده 105 میلیون لیره.
متاسفانه هنوز هم اشخاص و گروه هایی هستند که پیام واقعی نهضت ملی شدن صنعت نفترا که در حقیقت رنسانس ملت ایران در جهت ریشه کن ساختن نفوذ خانمان برانداز دولت انگلیس و بمنظور کسب حیثیت شایسته ایرانیان بوده پذیرا نیستند و به انحاء مختلف و با لاطائلات همه چیز را با معیارهای خود و به نفع خود ارزیابی می کنند، و اصلاً توجهی ندارند که قیام ملی شدن صنعت نفت برای خاتمه دادن به فجایعی صورت گرفت که توسط دولت انگلیس و شرکت نفت وابسته به آن دولت علیه ملت ایران صورت گرفته. در حقیقت می توان گفت تولدی دوباره برای ملت ایران در مبارزه علیه استعمار انگلیس و دست نشاندگانش تحقق پذیرفت. این قیام عاملی بود که ملت ایران را پس از سالها رخوت و کوتاهی متحد و یک پارچه ساخت تا این امر مهم را بمرحله عمل در آورد.
برای ملت ایران این صعود به آن مقام را که اربابی نداشته باشد ارزشی داشت و دارد که ملت ایران با دل و جان آماده بود تا از آن حمایت نماید. علیرغم کودتائی که بر علیه این نهضت صورت گرفت مشعل ملی شدن نفت در ایران هیچوقت خاموش نشد و شعله آن موجب انقلابهای مصر و عراق و بیداری شیخ نشینهای خلیج فارس و پایه گذاری اوپک گردید.
اکثر مردم ایران از اول می دانستند که مبارزه با امپراطوری انگلیس و خارج کردن مالکیت نفت ایران از چنگال آن کشور، به آسانی امکان پذیر نخواهد بود و مبارزه ای دراز مدت همطراز مبارزات استقلال هند لازم است تا این امر مهم را که به استقلال واقعی ایران مرتبط می شود به انجام رساند. اگر مغرضان و مخالفین برچیده شدن نفوذ خارجی از ایران ، خواستار فنا شدن آرزوها و امید های ملت ایران و امکاناتی که برای ایجاد حکومت دموکراسی در ایران، بوده و می باشند؛ دکتر مصدق تا آخرین لحظه زمامداری خود این هدف مقدس را لحظه ای ترک نکرد و در دادگاه فرمایشی نظامی چنان مظلومیت خود و ملت ایران را به نمایش گذاشت که از همانجا پایه های مبارزات ملت ایران آغاز گردید. به این علت هنگامیکه شاه ایران علیه دولت قانونی مورد علاقه ملتش با کمک انگلیس و آمریکا کودتا کرد و قیام ملی ملت ایران را سرکوب نمود، ملت ایران هرگز او را نبخشید و انقلاب 1357 و تظاهرات چند میلیون نفری آن از همان زمان پایه گذاری شد.
تهیه شده در اندیشگاه ملی ایرانیان گرد آورنده
29 اسفند 1385 امیر هوشنگ آریان پور
