چند ماه پیش از آغاز محاکمات یعنی در اوایل سال 1936 سازمان امنیت شوروی طبق دستوری مشخص جلسه مشاوره ویژه با یکصد نفر از اعضای ارشد خود تشکیل می دهد و از توطئه ای بزرگ علیه رفیق استالین خبر می دهد . در این جلسه به ریاست ماچالوف به اعضا عنوان می شود که رهبری این توطئه بر عهده تروتسکی ، زینویف و کامنف و برخی دیگر از رهبران معترض است . ریاست جلسه که به نمایندگی از استالین سخن می گفت افزود دفتر سیاسی استالین و شخص وی این توطئه را مطلقا صحیح می داند ، از این رو وظیفه هر یک از بازپرسان ، گرفتن اعتراف از متهمان است . بر این اساس کمیته ای تشکیل و از بین آن چند گروه تحقیق و بازپرسی ایجاد نمود و ریاست آنرا به یاگودا ، کمیسر امور داخله واگذار کرد . همچنین مقرر گردید چند مامور مخفی که سابقه دوستی با متهمان را داشتند در زندان در کنار آنان قرار دهند و رهبری توطئه توسط متهمان اصلی را در اعترافات بیان نمایند و تاکید گردد که این افراد بر واژه خیانت اصرار فراوان ورزند و خود را بصورت مستمر خائن معرفی کنند .
در کل طرح استالین از این قرار بود که ده ها متهم که شخصیتی ضعیف تر از سایرین داشتند را به زندان مرکزی منتقل نمایند و با قراردادن شرایط سخت زندان و شکنجه ، توطئه علیه استالین ، به رهبری تروتسکی و برخی اعضای ارشد حزب که مخالف وی بودند را اعتراف کنند .
روزها بازجویی ادامه داشت و متهمان به شکل باور نکردنی در برابر تمامی فشارها مقاومت می کردند ، حتی اعتراف جاسوسان گسیل شده از سوی سازمان امنیت تاثیری بر روان آنان نداشت و نمی توانست مقاومت آنان را درهم بشکند و به همین دلیل استالین روز بروز عصبانی تر از قبل به دستگاه امنیتی و معاون خود یژوف می تاخت . در این شرایط بود که اندیشه ای از ذهن یژوف گذشت و با احضار یکی از متهمین به دفتر خود وی را بی گناه خوانده و برای اثبات آن و مراتب اخلاص خود به حزب خواهان همکاری وی شد . این امر سبب گردید که اولین اعتراف ها آغاز گردد و متهمین دیگر از جمله زینویف و کامنوف عامل اصلی ترور کیراف معرفی شوند و تصمیم آنان برای قتل استالین در ردیف اتهامی آنان بر اساس این اعترافات شود . گزارش عملکرد بازپرسان ، لحظه به لحظه برای استالین قرائت می شد و وی بر اساس برنامه خود اتهام هایی که باید مورد اعتراف متهمان قرار گیرد را بر آن اضافه و یا حذف می کرد .
شخص بعدی که مورد نظر یژوف بود ، پیکل رئیس دبیرخانه زینویف بود ، چراکه هم بلحاظ شخصیتی انسانی لطیف و دوستار هنر و ادبیات بود و هم بلحاظ جایگاه شغلی می توانست اعترافاتش مورد پذیرش سایرین باشد . بنابراین با همراه ساختن دوستانش که در سازمان امنیت نیز شاغل بودند و تغییر دادن شرایط بازجویی و وعده هایی به او که دوران اسارت را در یکی از تاسیسات ساختمانی در ساحل ولگا خواهد بود اورا نیز تسلیم نمودند . اما همچنان تیم بازپرسی در گرفتن اعتراف از سایر متهمان ناکام بود و همین امر سبب فریادهای خشم آلود استالین بر سر مجریان این پروژه شد تا در جلسه ای اضطراری راهی برای خروج از بحران و کاهش خشم دیکتاتور فراهم آورند . جلسه ای که میان ماچالوف و بازجویان تشکیل شد به بحث پیرامون متهمین و شیوه بازپرسی پرداخته شد که در این میان صورتجلسه ابلاغی کمیسر در خصوص منع شکنجه متهمان که در آن روزها به صورت نمایشی تنظیم شده بود از جمله موانع در اعترافگیری خوانده شد ، پس از طرح این موضوع سخنی از سوی ماچالوف مطرح گردید که سرآغاز اعترافگیری های آتی در سیستم امنیتی شوروی شد ، وی اظهار داشت که " به شما از جانب کمیسر اعلام می کنم که از این پس می توانید طبق تشخیص عمل کنید و هرکاری دلتان می خواهد انجام دهید ، از سر و کول متهمان بالا بروید و پیاده نشوید تا اعتراف بگیرید . " این جمله برای بازپرسان بسیار آشنا بود چرا که بار اول آنرا در سال 1931 از زبان استالین در اعتراف گیری از برخی رهبران منشویک ها شنیده بودند و با این تکرار دیگر حجت را بر خود تمام شده می دیدند .
در حین بازجویی ها که در زیر شکنجه صورت می گرفت مسائلی چون اعتقادات شخص ، فشار بر خانواده و مسائل عاطفی نیز در دستور کار قرار گرفت و با شناسایی نقاط ضعف متهمین هر یک را بگونه ای مورد آزار قرار می دادند ولی در عین حال کارآمدترین نوع اعتراف گیری شکنجه های فیزیکی و همچنین وعده های دروغین در خصوص آزادی و بی گناهی آنان بود . روزی برمان که ریاست بازپرسان را بعهده داشت هنگامی که از راهرو زندان عبور می کرد صدای نعره هایی را از یکی از اتاق ها شنید و وقتی وارد آن شد ، دید که یکی از بازپرسان " لیاند " را که استاد دانشگاه مارکسیسم لنینیسم لنینگراد است را مجبور به بلعیدن شیشه دوات روی میز نموده در حالی که ابعاد آن دو برابر مشت یک مرد بود . آن بازپرس چنان مجنون وار متهمین را آزار میداد که حتی بسیار سریعتر از بازپرسهای خبره و باتجربه به نتیجه می رسید .
در جای دیگر هنگامی که شکنجه های فیزیکی کارگر نمی افتاد فرزندان و خانواده متهمان به میدان کشیده می شدند ، مثلا اسمرینف یکی از افرادی که سالها در زندان بود و به دستور استالین در میان متهمین قرار گرفته بود در یکی از روزها با همسرش در زندان مواجه گردید که ظاهرا به وی اطمینان داده بودند که در صورت اعتراف از مرگ نجات خواهد یافت و حتی همسرش را تحت فشار وادار به همکاری نمودند تا در پروسه اعتراف گیری بازپرسان را همراهی نماید .
اما علیرغم تمامی فشارهای ممکن برخی از متهمین همچنان مقاومت می کردند و زیر بار اتهامات بازپرسان نمی رفتند و این موضوع بر خشم وصف ناپذیر استالین که همواره چهره اش را کبود و فریادش را به آسمان می برد می افزود . در جلسه ای میان ریاست بازپرسان و استالین که مقرر شده بود گزارش بازپرسی ها در اختیار استالین قرار گیرد موضوع مقاومت کامنوف و زینویف مطرح گردید . استالین پرسید : آیا می دانید شوروی با همه سرمایه هایش چه ارزشی دارد ؟ پاسخ شنید که بی نهایت است و قابل محاسبه نیست . استالین پرسید آیا کسی توان مقابله با این قدرت را دارد ؟ پاسخ شنید که هیچ نیرویی تاب مقاومت در برابر آنرا ندارد . و استالین در آخرین جمله اش فریاد زد که هرگز نگویید کسی اعتراف نمی کند و تا زمانی که اعتراف نگرفتید گزارشی برای من نیاورید .
بر این اساس فشارها چند برابر شد و بازپرسی به صورت شبانه روزی ادامه یافت ، اعتراف سایرین دائما در محضر کسانی که تن به اعتراف نمی دادند بازگو می شد ، شرایط عدم رسیدگی به بیماری و یا حتی تجویز داروهایی که بیماری را تشدید می کرد لحظه به لحظه عرصه را به آنان تنگ می کرد ، بازجویی هایی از نوع انگیزاسیون آزارشان می داد ، احضار اعضای خانواده و اعترافات آنان آرام آرام درهم می شکستشان و شکنجه های بی توقف توان و یارای مقاومت را از آنان سلب می کرد و از سویی وعده های استالین ذهنشان را بازی می داد و در نهایت مقاومت به پایان رسید . این خبر و پذیرش حضور در دادگاه از سوی متهمان نتوانست جلوی شادی استالین را بگیرد و در حالی که خبر را گوش می کرد سبیلش را تاب می داد و برای اولین بار عواملش را تحسین و تشویق می نمود . پس از ملاقات استالین با متهمان اصلی و اطمینان دادن به آنان که مخالف اصلی ما تروتسکی است نه شما و مطمئن باشید به شما و خانواده شما آسیبی نخواهد رسید ، شرایط برای زندانیان تغییر کرد ، شکنجه های جسمی متوقف شد ، غذای مناسب ، پزشک و دارو ، حمام و لباس مناسب در اختیارشان قرار گرفت تا هرچه سریعتر آماده حضور در دادگاه شوند . از سویی دیگر مقدمات تشکیل دادگاه فراهم می شد و استالین شخصا در تمامی مراحل دخالت می کرد ، از انتخاب سالن دادگاه گرفته تا تعداد و نام متهمین در دادگاه اول و تا گزینش خبرنگاران که به دستور وی همه باید از کارمندان سازمان امنیت و کاملا قابل اعتماد باشند . انتخاب سالن کوچک توسط استالین عامدانه و هوشمندانه صورت گرفت تا با گنجایش محدود بتوان ورود افراد را کنترل کرد . بطور دائم بر وعده های داده شده به متهمان و آرامش دادن به آنها تاکید می شد ، روزها پیش از آغاز دادگاه دادستان منتسب استالین به تمرین با مامورانی که باید در دادگاه اعتراف می کردند پرداخت و در تمرینی دیگر برخی از ماموران خبره و آموزش دیده می باید در جای جای دادگاه مستقر شوند تا هر صدایی را بلافاصله خفه کنند . اما هیچ یک از این کارها سبب نگردید که استالین بدون احتیاط عمل کند و درب دادگاه را بروی غیر خودیها بگشاید .
دادگاه با دادستانی وینشنسکی آغاز شد ، متهمان به طریقی شگفت انگیز و غیرقابل تصور برای خود اتهام می تراشیدند ، از داشتن وکیل سرباز می زدند ، خود را بی آنکه قاضی سخنی بگوید خائن ، حقوق بگیر فاشیسم و توطئه گر علیه سوسیالیسم می خواندند و وکلای آنان با اعلام جرم و اعتراف متهمان عنوان میکردند که وکیل مدافع جهت رد اتهامات وارده قصد دفاع ندارد !
یکی از وکیل مدافعان به نام برائود که در واقع باید وظیفه دفاع از موکلین خود را انجام می داد در دومین جلسه دادگاه چنین گفت : " در این پرونده هیچگونه تردیدی نسبت به واقعیات امر وجود ندارد و حق با رفیق دادستان است که گفته : از کلیه جهات خصوصا بازپرسی ، اعتراف شهود و ... همه موارد جرم مورد تایید قرار گرفته اند پس می نشینم و در رد اتهامات موکلینم هیچگونه دفاعی ندارم ." همچنین کازناچیف وکیل دیگر متهمان گفت : " جرایم موجود در پرونده نه تنها با اعتراف متهمان ، بلکه با شهادت شهود نیز مسجل شده است . گناه متهمان از حد و اندازه خارج است . " و همینطور وکیل مدافعی دیگر به جای دفاع از موکلینش در مدح و ثنای استالین زبان به تملق گشود و گفت : " یکصد و هفتاد میلیون مردم شوروی حائلی از عشق ، احترام و وفاداری به گرد رهبر خود کشیده اند که هیچکس و هیچ نیرویی یارای درهم شکستن آنرا ندارد . "
با آن رهبر ، با آن دادستان ، با آن متملقین حاضر در امور کشوری و با آن دستگاه مخوف امنیتی نباید انتظاری فراتر از این اعترافات می رفت . حدس و گمان ها در مطبوعات جهان و همچنین ناظران ، در این اعترافات این بود که این سخنان نه از روی خائن بودن افراد است و نه از روی مجرم بودن آنان ، بلکه گروکشی زنده ماندن و سپس آزادی و رهایی از شکنجه و مصون ماندن خانواده است که افراد را وادار به اینگونه اعترافات نموده و چنین مطرح می شد که این معامله ای است که میان بازپرسان و متهمان صورت گرفته تا هرکدام به خواسته های آنان عمل کنند ، شامل رافت و رحمت رفیق استالین خواهند شد . لذا هرکدام در بیان اعتراف و پذیرش اتهام اینگونه خودرا گناه کار تر از سایرین نشان می دادند . از سویی استالین را رهبری بی نظیر می خواندند ، از سویی خودرا مجرم و از سویی دیگر فشار و شکنجه را منکر می شدند .
زینویف از اعضای ارشد انجمن بلشویک های قدیمی در آخرین دفاع خود چنین می گوید " حزب به ما اعلام خطر کرد و یادآور شد که راه ما به کجا منتهی می شود . استالین در یکی از سخنرانی های خود خاطرنشان کرد که اقدام معترضان در حکم تحمیل اراده به حزب است . اما ما اعتنایی نکردیم . "
کامنف دیگر عضو ارشد انجمن بلشویک های قدیمی می گفت : " سومین بار است که برابر دادگاه قرار دارم ، دوبار زندگی به من بازگردانده شده ، گذشت هم اندازه ای دارد . ما کار را از حد و اندازه گذرانده ایم و فراتر رفته ایم و ما مجرمیم . "
بوخارین از رهبران نامدار بلشویک ها نیز در دادگاه سوم ، شکنجه و فشار در زندان را رد کرد و گفت : " اظهارات مطبوعات جهان را مبنی بر اینکه متهمان تحت تاثیر شکنجه و هیپنوتیسم و مواد مخدر به اعتراف وادار شده اند درست نیست و این پندارهای بیگانگان و افسانه های ضد انقلاب هاست. " و در ادامه استالین را امید بشریت خواند .
کارل رادک دیگر متهم حاضر در دادگاه اظهار می داشت : " دو ماه و نیم تمام بازپرس خور را آزار دادم ، در دادگاه سوال شد که آیا به هنگام بازپرسی در معرض شکنجه بوده ام ؟ باید بگویم که در مورد من ماجرا به گونه ای عکس بود . بازپرس مر شکنجه نکرد ، بلکه من اورا آزار دادم ."
همچنین گولتسمان اعتراف کرد که " در سفری در سال 1932 به دانمارک با تروتسکی در هتل بریستول ملاقات داشته و بر ضد استالین و از میان برداشتن او توطئه کرده است . "
هرچند که دیری نپایید تا این دروغ و دروغهای دیگر توسط مطبوعات کنجکاو برملا گردد . چرا که با پیگیری آنان مشخص شد که هتل بریستول در نروژ قرار داشته نه در دانمارک و اصلا این هتل در سال 1917 از بین رفته و چنین هتلی در سال 1932 اساسا وجود نداشته است .
این آخرین به اصطلاح دفاعیات متهمان در تاریخ سوم اوت 1936 بود و همه متهمین به نوعی خود را گناهکار خواندند تا شاید آخرین امیدها برای زنده ماندن و عمل شدن به وعده های استالین وجود داشته باشد . داوران که حکم را از پیش در دست داشتند با حرکتی نمایشی و برای نشان دادن استقلال دادگاه بیش از شش ساعت در اتاق مجاور دادگاه به شور نشستند و در ساعت دو بامداد حکم اعدام از طرق تیرباران در دادگاه خوانده شد . جالب آنکه حتی پنج مامور نیروهای امنیتی که در این اعترافات ساختگی با آموزشهای لازم و برای شکستن سایر متهمان حضور داشتند نیز فردای همان روز همراه با سایرین تیرباران شدند .
هنوز سایر دادگاه های استالین آغاز نشده بود که یکی از خشونتبار ترین جنایات به دستور شخص استالین آغاز شد و آن تیرباران حدود پنج هزار نفر از معترضان و مخالفان بود و مدتی بعد ، تهیه لیست پنج هزار نفری دیگر و اعدام دسته جمعی آنان در تابستان 1937 بود .
دور دوم ، دادگاه ها با همان شیوه پیشین و همان اتهام ها ولی اینبار با متهمانی دیگر آغاز شد ، رادک ، سربریاکوف ، سوکولنیکوف و ... به اتهام همکاری با تروتسکی ، زنیوف و کامنف محاکمه شدند و فرجام آنان نیز مانند متهمان پیشین شد .
نفرت و انزجار از این اعمال استالین تمام جهان را در بر گرفت و او چه در دوران حیات و چه پس از آن ننگی بر نام خود و دوران حکومت خود نهاد که برای همیشه از وی بعنوان جنایتکار علیه بشریت یاد شود.
