با گذشت ۶۰ سال از سرنگونی دولت محمد مصدق به دست ارتش، سازمان اطلاعات مرکزی ایالات متحده، سیا، با خارج کردن اسنادی از طبقه‌بندی محرمانه به نقش خود در این کودتا اعتراف کرد.
پیش از این بحث‌های زیادی درباره نقش آمریکا و بریتانیا در طراحی و حمایت از این کودتا صورت گرفته بوده، اما این اولین بار است که سیا اذعان می‌کند در کودتا علیه مصدق دست داشته است.
bbc
صفحه ویژه: شصت سال پس از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
لحظه‌به‌لحظه با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
موضوعات مرتبط
روابط ایران-آمریکا، سیاست ایران
در اسنادی که به تازگی از طبقه‌بندی محرمانه خارج شده‌اند ارجاعاتی به رمز آژاکس وجود دارد. آژاکس رمز عملیات آمریکایی‌ها در کودتای ٢٨ مرداد بود. این اسناد از جمله شامل پرونده‌های کاری کرمیت روزولت، مامور اطلاعاتی ارشد آمریکا در خاورمیانه و ایران نیز هستند.

دستور شاه برای کودتا
بنا به این اسناد آمریکا قصد داشته با شکلی قانونی یا شبه قانونی دولت مصدق را با یک دولت طرفدار غرب به نخست‌وزیری زاهدی عوض کند.
کودتای ٢٨ مرداد یکی از بحث‌برانگیزترین نقاط تاریخ معاصر ایران است و صف‌بندی‌های سیاسی جدی میان طیف‌های مختلف درباره آن وجود دارد.
طرفداران رژیم سابق ایران، محمد مصدق را به نقض قانون اساسی متهم و از برکناری او توسط شاه دفاع می‌کنند و کودتای ٢٨ مرداد را “قیام ملی” می‌نامند.
اسلام‌گرایان، که در آن مقطع ابوالقاسم کاشانی از رهبران عمده‌شان بود نیز متهمند که با حمایت از کودتا در سرنگونی دولت مصدق و آغاز دوره‌‌ای از استبداد سیاسی در ایران نقش داشته‌اند.
برخی نیز حزب توده را متهم می‌کنند که با تندروی در اعتراضات پس از ۲۵ مرداد، که نخستین تلاش برای کودتا شکست خورد، زمینه را برای سرنگونی دولت آماده کرد و پس از آن نیز از توان سازمان افسران خود در عملیات ضدکودتا بهره نگرفت.
اسناد سیا چه می‌گویند؟
بخشی از اسناد سیا درباره ایران که به مقطع کودتا مربوط می‌شوند در دهه ۱۹۶۰ از میان رفته‌اند، سیا ادعا می‌کند در بایگانی‌های امن خود جای کافی برای نگهداری آنها نداشته است.
سیا در کلیک مقدمه یکی از سندهای به تازگی منتشرشده که گزارشی متعلق به سال ١٩۵۴ است می‌نویسد: “در پایان ١۹۵۲ روشن بود که دولت مصدق نمی‌تواند با کشورهای غربی که منافعی در ایران دارند به توافقی نفتی برسد.”
“هدف عملیات آژاکس سرنگونی دولت محمد مصدق، بازسازی منزلت و قدرت شاه و جایگزینی دولت مصدق با دولتی بود که ایران را با سیاست‌هایی سازنده اداره کند.”
“هدف عملیات آژاکس سرنگونی دولت محمد مصدق، بازسازی منزلت و قدرت و شاه و جایگزینی دولت مصدق با دولتی بود که ایران را با سیاست‌هایی سازنده اداره کند.”
گزارش سیا
بنا به این سند همچنین هدف کودتا این بوده که دولتی بر سر کار بیاید که دولت‌های غربی بتوانند درباره بازار نفت با آن به توافق برسند.
در مارس ۱۹۵۳ (اسفند ٣١-فروردین٣٢) وزارت خارجه آمریکا از سازمان سیا می‌خواهد امکان ساقط کردن دولت مصدق از طریق عملیات مخفیانه را بررسی کند. نتیجه ارزیابی سیا این است که امکان چنین عملیاتی وجود دارد.
پس از آن مقرر شد سیا به همراه سرویس اطلاعات سری بریتانیا (SIS که به MI6 شناخته می‌شود) عملیات سرنگونی مصدق را به انجام برسانند.
کرمیت روزولت، رئیس بخش خاور نزدیک و آفریقای سازمان سیا نخست با رئیس دفتر ایران سیا، راجر گولران، و دو افسر اطلاعاتی دیگر در بیروت دیدار می‌کند و سپس در ۱۴ ژوئن ۱۹۵۳ (۲۴ خرداد ۳۲) طرح کودتا به دفتر سرویس اطلاعات سری بریتانیا ارائه می‌شود.
شاه؛ ‘مرد بی‌تصمیم’

در روزهای منتهی به سرنگونی دولت مصدق تظاهرات مردمی بسیاری له و علیه او برگزار شد
بنابر اسناد سیا، پس از آن طرح کودتا برای تایید از طرف سیا به وزارت خارجه آمریکا و از طرف سرویس اطلاعات سری بریتانیا به وزارت خارجه بریتانیا ارائه شد. ملاحظه وزارت خارجه آمریکا این بوده که ایالات متحده بتواند پشتیبانی‌های لازم را از دولتی که به جای دولت مصدق به سر کار می‌آید انجام دهد و همچنین دولت بریتانیا کتبا رضایت خود برای رسیدن به توافق نفتی با دولت بعدی ایران را اعلام کند.
در اواسط ژوئیه (اواخر تیر ماه) وزارت خارجه‌های آمریکا و بریتانیا مجوز انجام عملیات آژاکس را با تایید رئیس‌جمهور آمریکا صادر کردند.
مطابق این اسناد، پروپاگاندایی شدید علیه دولت مصدق به راه می‌افتد و از مطبوعات و روحانیون برای تضعیف او استفاده می‌شود. سرلشکر فضل‌الله زاهدی به عنوان بهترین جانشین مصدق برگزیده شد. همکاری شاه عنصری اساسی در موفقیت کودتا بوده است و یکی از این اسناد می‌نویسد: “از آنجا که شاه نشان داده مردی بی‌تصمیم است” از طریق خواهر پرنفوذش اشرف پهلوی برای همکاری تحت فشار گذاشته شود.
مقرر شد ژنرال نورمن شوارزکوف، از افراد مورد علاقه و احترام شاه، در دیدار با او فرمان عزل مصدق را بگیرد و “عامل بومی بریتانیا که شاه به حسن نیتش باور داشته” هم بر اجرای پیام شورازکوف تاکید کند.
به فرض شکست این روش‌ها بنا بر این شد که کرمیت روزولت به عنوان نماینده رئیس‌جمهور ایالات متحده با شاه ملاقات کرده و او را به امضای فرمان عزل مصدق و نصب زاهدی مجاب کند.
سیا از طریق عوامل خود در ارتش ایران اطمینان لازم را به دست آورد که ارتشی‌ها همکاری لازم را خواهند کرد. سیا همچنین چندین مقاله علیه مصدق منتشر کرد.
“روزولت و دفتر سیا در ایران مکررا گزارش می‌کنند که پیروزی ظاهری مصدق گمراه‌کننده است و نشانه‌های روشنی وجود دارد که ارتش در نهایت به شاه وفادار است.”
پس از چندین دیدار اشرف پهلوی، شورازکوف و روزولت با شاه، او سرانجام در ۲۴ مرداد ۳۲ فرمان‌ کودتا را امضا کرد.
کودتا
انجام کودتا برای ۲۴ مرداد برنامه‌ریزی شده بود اما به خاطر آنچه گزارش سیا “درز اطلاعاتی در ارتش ایران” می‌خواند، فرمانده محافظان شاه که با دو کامیون سرباز برای بازداشت مصدق رفته بودند با مواجهه با نیروهای وفادار به مصدق غافلگیر می‌شوند.
شاه به بغداد می‌گریزد. زاهدی تحت‌الحفظ سیا مخفی می‌ماند. او سپس در ۲۶ مرداد از طریق یک کنفرانس مطبوعاتی که سیا ترتیب آن را داده بود اعلام می‌کند که نخست‌وزیر قانونی است و مصدق علیه او کودتا کرده است. عاملان سیا تصاویری از فرمان شاه را در تیراژی وسیع پخش می‌کنند.
سفیر آمریکا در بغداد با شاه دیدار می‌کند و به او می‌گوید که او می‌تواند به زودی به ایران بازگردد.
روزولت و دفتر سیا در ایران مکررا گزارش می‌کنند که پیروزی ظاهری مصدق گمراه‌کننده است و نشانه‌های روشنی وجود دارد که ارتش در نهایت به شاه وفادار است. وزارت خارجه آمریکا و بریتانیا تمام تلاش خود را به کار می‌گیرند تا شاه را مجاب کنند به طور عمومی از ارتش و مردم بخواهد زاهدی را به جای مصدق نخست‌وزیر بدانند.
در ۲۸ مرداد تظاهرات هواداران شاه از بازار آغاز شد. بنا به یکی از اسناد تازه‌ منتشر شده دفتر سیا در تهران در شکل‌گیری این تظاهرات نقش ایفا کرده بود.
تا ظهر آن روز خیابان‌های تهران و شهرهای مهم دیگر در کنترل واحدهای ارتش بود. زاهدی از مخفیگاه خود خارج شده و در رادیو اعلام کرد که نخست‌وزیر ایران است.
دفتر ستاد مشترک ارتش تسخیر می‌شود و خانه مصدق را غارت می‌کنند. افسران و چهره‌های سیاسی وفادار به مصدق بازداشت می‌شوند. شاه به ایران بازمی‌گردد و سیا برای کمک به زاهدی ظرف دو روز ۵ میلیون دلار در اختیار او می‌گذارد.