امسال ۳۸ سال از شکل گیری شورای انقلاب می‌گذرد ، رصد کردن حوادث نشان می‌دهد برنامه مشخص و روشنی برای تشکیل این شورا از پیش وجود نداشته است و فعالیت‌های این شورا و ترکیب آن بر مبنای طرح از پیش تعیین شده‌ای پیش نرفته و عملکرد شورا بیشتر متاثر از تعامل نیرو‌های روحانی و روشنفکر و ملی – مذهبی نزدیک به آیت الله خمینی و تاثیر متقابل آن‌ها بر تصمیمات یکدیگر بود.

برداشت اولیه از شورای انقلاب جمع مشورتی بوده تا افراد خوشنام، متدین و متخصص را برای اداره کشور معرفی نمایند. تمایل اولیه آیت الله خمینی عدم استفاده از روحانیت در مجلس و دولت بوده است.
نام اولیه شورا نیز شورای انقلاب نبوده ولی عملا بعد از مدتی جمع مشورتی عملا به صورت شورای انقلاب و تصمیم گیر در خصوص برنامه‌های دوره گذار در آمد.
شورا از قول شادروان مهندس مهدی بازرگان : روز ۳۰ مهر ۵۷ به اتفاق آقای دکتر ابراهیم یزدی با آیت الله خمینی در نوفل لوشاتو ملاقات و مذاکره کرده و مختصری از وضع ایران، عقب ‌نشینی‌‌های شاه و امکان توسعه فعالیت و پیشروی و پیروزی صحبت شد. گفتم انتخابات مجلس که وعده آزادی آن را داده‌اند فرصت خوبی برای نفوذ و موفقیت خواهد بود و شاه را می‌شود به تدریج بیرون انداخته، از راه‌های قانونی و مجلس موسسان تغییر نظام داد. ایشان بلافاصله اشکال گرفته گفتند شور و هیجان مردم خواهد خوابید . شاه که رفت و به ایران آمدم، مردم نمایندگان مجلس و بعد دولت را انتخاب خواهند کرد، منتهی چون کسی را نمی‌‌شناسم از شما می‌‌خواهم افرادی را که مسلمان و مطلع و مورد اعتماد باشند علاوه بر خودتان و دکتر یزدی معرفی کنید که مشاورین من باشند و آن‌ها بگویند چه کسی برای نمایندگی مجلس خوب است تا من به‌ عنوان نامزد به مردم پیشنهاد نمایم. البته مردم آزاد خواهند بود هر رای را که مایل باشند بدهند. وزراء را هم آن هیأت در نظر بگیرند که من پیشنهاد نمایم. کافی است این وزراء مسلمان و درستکار باشند، اصرار ندارم حتی ممکن است از وزرای سابق که خیانت نکرده‌اند باشند. احساس من (و شاید دکتر یزدی) این بود که ایشان از ما فقط برای مرحله بعد از انقلاب که تشکیل دولت و مجلس و اداره مملکت است میخواهند استفاده نمایند و نسبت به مرحله ماقبل خیالشان راحت و برنامه معین است. گفتم ، با آقای دکتر یزدی می‌نشینیم و صورتی تهیه کرده خدمتتان می‌دهم.
در آخر جلسه چون فکر می‌ کردیم قبل از رفتن شاه و آمدن ایشان به ایران، مسائل و مراحلی در اداره و پیروزی انقلاب داریم، گفتیم اجازه دهید همین هیأت مشورتی که منصوب خواهید کرد فعلاً وظیفه رابط و نمایندگی را برای اداره انقلاب در ایران داشته باشد. این نظر را رد نکردند ولی استقبال هم نکردند. صورتی که با همکاری آقای دکتر یزدی تهیه شده و دو روز بعد به آقای خمینی دادم تا آنجا که به خاطر دارم شامل اشخاص ذیل از طبقات مختلف بود:
از روحانیون آقایان، مطهری، حاجی سید ابوالفضل موسوی زنجانی، دکتر بهشتی، هاشمی رفسنجانی، مهدوی‌کنی، (آقایان طالقانی و منتظری چون در زندان بودند و پیش‌بینی آزادیشان نمی‌شد اسامی آن‌ها در لیست گذارده نشده بود.)

از میلیون مبارز و مسلمان آقایان دکتر سنجابی، دکتر سامی، مهندس کتیرایی، و میناچی، از نهضتی‌‌ها آقایان دکتر سحابی، احمد صدر حاج سید جوادی، دکتر یزدی و خودم.
از بازار آقایان عالی ‌نسب و حاجی کاظم حاجی طرخانی.
از افسران، سرتیپ علی ‌اصغر مسعودی و سرتیپ ولی‌ الله قرنی.
پایه شورای انقلاب که در آذر ماه ۵٧ تشکل رسمی مخفی یافت، در آن ملاقات پاریس ریخته شد و آقای خمینی توصیه‌ای را که در پیام مرداد و شهریور فرستاده بودم به این ترتیب پذیرفتند، منتهی با دو مأموریت یکی مشورت در حکومت و دیگر نمایندگی برای رهبری انقلاب. ابتدا نیز طی برنامه‌ای که آقای دکتر یزدی با نظر ایشان در پاریس تهیه کرده قرار بود دو هیأت جداگانه تشکیل شود، یکی هیأت مشاورین امام برای انتخاب و معرفی اشخاص و دیگری شورای انقلاب، ولی در عمل و مقارن با مأموریتی که قبل از آمدن به ایران برای راه‌ اندازی نفت داده بودند، آن دو هیأت ادغام گردیده اعضایش که به دستور ایشان از طرف آقای مطهری مصاحبه و دعوت شدند غیر از دکتر باهنر، هیچ کس خارج از آنچه در پاریس صورت داده بودم نبودند، فقط آقایان مهندس عزت‌الله سحابی و دکتر عباس شیبانی در زمان مسافرت پاریس من هنوز در زندان بوده امیدی به آزادی ایشان نمی‌‌رفت. ترکیب شورای انقلاب چند بار عوض شد.
ترکیب اول که با پیشنهاد نخست ‌وزیر و تصویب وزرای دولت موقت بود ، عبارتند از : آقایان طالقانی، مطهری، هاشمی رفسنجانی، دکتر بهشتی، مهدوی ‌کنی، موسوی اردبیلی، دکتر باهنر، دکتر یزدی، دکتر سحابی، احمد صدر حاج سید جوادی، مهندس کتیرائی، تیمسار قرنی و مهندس سحابی و دکتر شیبانی که بلافاصله بعد از خروج از زندان به فرانسه رفته بودند.
بعد از تعیین دولت موقت و خارج شدن وزراء از شورای انقلاب به جای ما آقایان بنی ‌صدر، قطب ‌زاده، مهندس موسوی، دکتر پیمان و جلالی را وارد کردند، بدون آنکه به جای شهید مطهری و مرحوم طالقانی شخص جدیدی جانشین شود.
تغییر سوم بعد از استعفای دولت موقت و وارد کردن آقایان مهندس کتیرایی، مهندس معین‌فر، دکتر رضا صدر و من به دستور امام صورت گرفت که در عوض آقایان دکتر پیمان، مهندس موسوی و جلالی خارج شدند. (1)
دکتر سید محمد حسینی بهشتی روایت دیگری دارد. وی می‌گوید: “… من در ماه آبان قبل از اینکه ایشان را زیارت کنم آقای مهندس بازرگان، دکتر سنجابی و عده‌ای دیگر رفته بودند و با ایشان ملاقات‌هایی داشته در اولین ملاقاتی که با ایشان کردم بعد از مسائل کلی این مطلب را فرمودند که یکی از دوستان صورت اسامی را هم داده‌اند، من آن صورت را نگاه کردم که نام عده‌ای از چهره‌های روحانیون مبارز بود، عده‌ای از تحصیل کرده‌هایی که سابقه فعالیت سیاسی و مبارزاتی داشتند وسابقه نوعی از مدیریت و از ترکیب ان‌ها می‌توان یک مجموعه‌ای بوجود آورد. من از گفتار امام استنباط کردم که ایشان روی بخش دوم بیشتر تکیه دارند، بیشتر تکیه‌شان این است که ما چگونه در جامعه باید آمادگی داشته باشیم برای مقابله با آن خلاء ایی که بر مدیریت جامعه ممکن است پیش آید. ولی خود من تکیه‌ام بیشتر روی بخش اول بود. من به ایشان عرض کردم که انقلاب و نهضت مردم دارد به اوج نزدیک می‌شود و این نقطه اوج حتما نقطه پیروزی فوری هم نیست و امکان یک مقابله کوبنده و شکننده از سوی رژیم و امریکا وجود دارد. بنابراین قبل از هر چیز باید یک هسته آماده‌ای باشد برای اینکه بتواند به این حرکت توده‌ای و عظیم و تداومش کمک کند و این را فوری‌تر می‌یابیم…. با این زمینه‌ها من به ایشان عرض کردم فکر ایجاد هسته‌ای که تصمیم بگیرد ضروری است .
بر این اساس بود که در این مذاکره روی بخش دوم تاکید کردیم و ایشان با آشنائی‌ها قبلی که داشتند یک گروه ۵ نفره‌ای از روحانیت را تعیین کردند تا در مورد مسائل تصمیم بگیرد و بوسیله تلفن یا مسافر به من اطلاع بدهد که در جریان باشم. ایشان گفتند شما ۵ نفر (بهشتی، مطهری، باهنر، هاشمی و موسوی اردبیلی) تبادل نظر کنید و نتیجه را به من اطلاع بدهید. ضمنا از ما ۵ نفر خواستند در مورد بخش دیگر یعنی در نظر گرفتن مدیریت آینده کشور هم مطالعه کنید. بدینترتیب هسته روحانیت مبارز در ارتباط با انقلاب بوجود آمد و ماموریت داشت که اولا در مراحلی که در پیش بود برای هماهنگی نیرو‌ها فعالیت کند و ثانیا برای آینده هم کار کند. نام این گروه شورای انقلاب نبود…. بعد از من دوستان دیگری رفتند به پاریس آنجا اظهار نظر‌هایی کردند و آنجا یکی از دوستان پیشنهاد کرده بود خوب است نام این گروه را شورای انقلاب بگذاریم و نیز گفته شده بود که این گروه باید مرکب از روحانیت و چند تن از چهره‌های معروف آن دوران باشد. دوستان برگشتند و شورای انقلاب ترکیبی شد از این ۵ نفر و آقایان طالقانی، مهدوی کنی و آیت الله خامنه‌ای که بعدا اضافه شدند و چند چهره غیر روحانی که اول آقایان مهندس بازرگان، مهندس کتیرائی، دکتر سحابی و دکتر احمد صدر حاج سید جوادی بودند و بعد به تدریج افراد دیگری اضافه شدند. بعد از تشکیل دولت اعضاء دولت از شورای انقلاب رفتند و آقایان یزدی، بنی صدر و قطب‌زاده که صحبت شده بود بازوی خارج از کشور شورای انقلاب باشند اما تصویب نشده بود. (۲)
آقای رفسنجانی سرگذشت ماجرا را به نحوه متفاوتی تعریف می‌نماید: “آقای مطهری در مراجعت از سفر پاریس، دستور رهبر انقلاب را مبنی بر تشکیل شورای انقلاب آوردند که آقایان مطهری، بهشتی ، موسوی اردبیلی ، باهنر و هاشمی رفسنجانی را به عنوان هسته اول شورای انقلاب تعیین و اجازه داده بودند که افراد دیگر با اتفاق نظر این پنج نفر اضافه شوند و در جلسات ابتدایی تصمیم بر این شد که حتی الامکان ترکیب شورا از اعضای روحانی و غیر روحانی به نسبت مساوی و نزدیک به هم باشد. ترتیب انتخاب اعضای دیگر و تکمیل شورا چنین بود: پیش از پیروزی انقلاب، آقایان سید محمود طالقانی، سید علی خامنه‌ای، محمد رضا مهدوی کنی، احمد صدر حاج سید جوادی، مهندس مهدی بازرگان، دکتر یدالله سحابی، مهندس مصطفی کتیرایی، سرلشگر ولی الله قرنی، سرتیب علی اصغر مسعودی به اتفاق آرا به عضویت انتخاب شدند. پس از پیروزی انقلاب و تشکیل دولت موقت، آقایان بازرگان و سحابی و کتیرایی و حاج سید جوادی و قرنی به دولت و ارتش منتقل شدند و به جای آن‌ها آقایان دکتر حسن حبیبی، مهندس عزت الله سحابی، دکتر عباس شیبانی، ابوالحسن بنی صدر و صادق قطب‌زاده انتخاب گردیدند و در مرحله بعد پس از شهادت استاد مطهری، آقایان مهندس میر حسین موسوی، احمد جلالی و دکتر حبیب الله پیمان انتخاب شدند و آقای مسعودی به کار اجرایی رفت”. (۳)
وی بر خلاف بهشتی تاکید بر وزن مساوی شورای روحانی و غیر روحانی در شورای انقلاب دارد. البته اخیرا گفته اند که آیت الله خمینی جمع اولیه‌ای که آن‌ها در ایران تشکیل داده بودند را پذیرفته و مسئولیت شورای انقلاب را به آن‌ها واگذار می‌کند.
دکتر ابراهیم یزدی روایت دیگری دارد: ” آیت الله خمینی گفتند کسانی به عنوان مشاور را سیاسیون به من معرفی کنند. سه نفر را اسم بردند: آقایان بهشتی و مطهری و هاشمی رفسنجانی و قرار شد این سه افراد سیاسی و مورد اعتماد را معرفی کنند تا امام آن‌ها را به عضویت در شورای انقلاب منصوب نمایند و همچنین از من خواستند که به آقای مرحوم مهندس بازرگان و مرحوم مطهری تلفن کنم و از آن‌ها بخواهم که به پاریس بیایند.
وقتی مرحوم مطهری به پاریس آمد برنامه سیاسی تنظیم شده را دیدند و استقبال کردند. روی مطالب آن بحث کردیم. بحث این بود که چه کسانی باید برای عضویت در شورای انقلاب دعوت شوند. راجع به افراد مختلف بحث کردیم. از مجموعه کسانی که پیش بینی شده بود تا زمانی که ما به ایران برگشتیم هشت نفر عضویت در شورای انقلاب را پذیرفته بودند که عبارت بودند از مرحوم مهندس بازرگان، مرحوم دکتر سحابی، دکتر سیداحمد صدرحاج سیدجوادی، مهندس سحابی، مهندس کتیرایی، دکتر شیبانی، تیمسار مسعودی، یک نفر دیگر هم بود. آیت الله خمینی هم به من گفتند عضو شورای انقلاب باشم. قرار بود آقای دکتر سنجابی هم به عضویت دعوت شود.‌‌ همان موقع که ما در پاریس بودیم مرحوم مطهری زنگ زد به من و اطلاع داد که دکتر سنجابی نپذیرفته است. بعدا مرحوم مطهری توضیح داد که با سنجابی صحبت کرده بود و سنجابی پرسیده بود که اعضای شورای انقلاب چه کسانی هستند؟ مرحوم مطهری در جواب گفته بود که اول باید ببینم می‌پذیری یا نه؟ اگر پذیرفتی و آمدی دیگر همه را می‌بینی، آن وقت سنجابی پرسیده بود که آیا مهندس بازرگان هم هست و وقتی فهمید که ایشان هم حضور دارد، در جواب گفته بود که من نمی‌آیم. چون اعضای شورای انقلاب تکمیل نشده بود، از مرحوم بهشتی، آقای هاشمی، مرحوم مطهری، آقای خامنه‌ای و مرحوم باهنربرای عضویت در شورا دعوت به عمل آمد. در آن موقع هنوز مرحوم طالقانی به شورا دعوت نشده بود و به ایشان خبر نداده بودند. آقای فریدون سحابی به من زنگ زد و نگرانی دوستان را اطلاع داد چراکه مرحوم طالقانی که تازه از زندان آزاد شده بود درصدد تشکیل یک شورای انقلاب است. ایشان بعد از آزادی از زندان به دلیل موقعیتی که داشتند نمایندگان همه گروه‌ها را دعوت کرده بودند به یک گردهمایی برای تشکیل شورای انقلاب. مرحوم طالقانی از شورای انقلابی که امام قصد داشتند درست کنند خبر نداشتند و به ابتکار خودشان تشکیل یک چنین شورایی را شروع کرده بودند و از نمایندگان همه احزاب، حزب ایران، جبهه ملی، نهضت آزادی و… جمع شده بودند برای اینکه یک هسته مرکزی به وجود بیاورند. مرحوم دکتر سامی هم دبیر این جلسه بود و صورت جلسات را شامل موضوعات و اسامی اشخاص و احزاب همه را نوشته بود. مرحوم طالقانی چون از تشکیل شورای انقلاب بی‌اطلاع بوده به دکتر یدالله سحابی و مهندس بازرگان هم پیشنهاد مشارکت در آن جلسه را می‌دهد و در نتیجه دکتر سحابی و مهندس بازرگان در محظوریتی قرار می‌گیرند، زیرا از یک سو قرار بود که تشکیل شورای انقلاب به صورت مخفی باشد و ناگزیر این آقایان بنا به تعهد اخلاقی‌ای که داشتند به مرحوم طالقانی چیزی نگفته‌اند و ازطرفی هم نمی‌توانستند آن پیشنهاد را نادیده بگیرند.” (۴)

دکتر یزدی می‌پذیرد که تشکیل شورای انقلاب با نظر آیت الله خمینی بوده است ولی در تعیین ترکیب نهائی، آیت الله مطهری نقش اصلی را داشته همچنین از ابتدا ترکیب سه نفره بهشتی، مطهری و هاشمی رفسنجانی دست بالا را در شورای انقلاب و نمایندگی آیت الله خمینی بر عهده داشته‌اند. بعد‌ها آیت الله خامنه‌ای، عبدالکریم موسوی اردبیلی، محمد جواد باهنر و محمد رضا مهدوی کنی به این جمع پیوستند.
بدینترتیب با تطبیق این روایت‌ها و ملاحظه دیگر منابع و شواهد می‌توان نتیجه گرفت که آیت الله خمینی در ابتدا تمایلی به ایجاد نهاد و سازمان مشخصی برای رهبری دوره گذار در انقلاب نداشته اند وی در جریان پیشنهاداتی که از سوی اطرافیان و بخصوص نیرو‌های انقلابی داخل ایران دریافت می‌کنند، می‌پذیرند تا جمع مشورتی شکل بگیرد.
اولویت نیرو‌های داخل کشور در آن مقطع : نخست ایجاد مرکزی مشروع برای هماهنگی امور، مشارکت در رهبری انقلاب، موفقیت انقلاب، ایجاد کانالی مطمئن و معتبر برای دریافت نظرات آیت الله خمینی و انتقال پیام‌ها به ایشان و پر کردن خلاء نبود آیت الله در ایران .
آیت الله بهشتی همانگونه که خود به صراحت می‌گوید به دنبال جمع محدودی از روحانیت همفکر برای رهبری انقلاب بود.
در آن مقطع تلاش‌های دیگری در جریان بود که بر مشارکت همه گروه‌های انقلابی تاکید داشت. مرحوم محمود طالقانی نمایندگان گروه‌های انقلابی را در منزلش جمع کرده بود و شورایی تشکیل داده بود. همچنین نیروهایی چون علی اصغر حاج سید جوادی، کریم لاهیجی، داریوش فروهر، کریم سنجابی جلساتی داشتند و از چهره‌های روحانی نیز دعوت کرده بودند.
منابع:
۱.متن تدوین و تکمیل شده سخنرانی شا دروان مهندس مهدی بازرگان در روز ۲۲ بهمن ۱۳۶۰،
۲. روزنامه جمهوری اسلامی، مورخ ۶/۱۲/۱۳۵۸، ص ۶
۳و ۴ . ویژه نامه انقلاب اسلامی، ماهنامه راهبرد، ۱۳۸۷