گفت وگو با دكتر پرويز ورجاوند درباره كارنامه دكتر فاطمى/ديپلمات روزهاى تب آلود
2 آذر 1384 shargh
على هنرى
بخش اول
•آقاى دكتر ورجاوند! ويژگى هاى دكتر فاطمى به عنوان روزنامه نگار منتقد و اصلاح طلب چه بود و جايگاه او در تاريخ مطبوعات ايران چيست؟
دكتر فاطمى به شهادت سرمقاله ها و نوشته هاى مختلفش، يك روزنامه نگار بى پروا و جسور و بسيار شجاع بود اما نكته مهم اين است كه بين قلم فاطمى و قلم ديگر روزنامه نگارانى كه در ايران بى پروا قلم زدند و جسارت كردند و با معضل مواجه شدند و جانشان را هم از دست دادند يك تفاوت عمده وجود داشت و آن تفاوت عبارت از اين بود كه دكتر فاطمى مى كوشيد برمبناى شناخت مسائل و تجزيه و تحليل آنها، موانعى را كه بر سر راه حركت مثبت جامعه قرار داشتند و عوامل و عناصرى كه سد راه استقلال واقعى كشور و توسعه گسترده و همه جانبه سياسى كشور بودند، مورد نقد و خطاب قرار دهد و در قالب يك تفكر ملى و نه در قالب برخورد با يك شخص، سعى داشت با همه جريان ها و گروه هاى مخالف منافع ملى رودررو شود و در واقع به افشاگرى نقش اين عناصر و روند فعاليتشان بپردازد كه اين امر در كار روزنامه نگارى آن زمان ايران در نوع خودش قابل توجه بود. در واقع دكتر فاطمى با يك نگرش ملى در تمام ابعاد و زمينه ها با مسائل ميهن و جامعه اش برخورد مى كرد.
•دكتر فاطمى در عرصه مطبوعات، روزنامه نگار منتقد و در برخى مواقع تندرو شناخته مى شود كه تاختن بى پرواى او به دربار و حتى شخص شاه و سياست هاى انگليس شاهد اين مدعا است. آيا اين مشى را مى توان مورد اعتراض قرار داد؟
با حركتى كه به رهبرى دكتر مصدق در مجلس آغاز شد و با بنيانگذارى جبهه ملى به رهبرى او، تداوم پيدا كرد و اقداماتى كه قدرت هاى استعمارى زمان به ويژه انگلستان براى حفظ سلطه خود در ايران به كار مى بردند، دكتر فاطمى در پى پيشنهاد ملى شدن صنعت نفت به گونه اى شفاف، نقش و توطئه بيگانگان را در ابعاد مختلف طرح و مورد حمله قرار داد. بايد توجه داشت كه حمله به سياست هاى انگلستان از طرف حزب توده و طيف روزنامه هاى وابسته به آن حزب با حمله و افشاگرى هايى كه از سوى دكتر فاطمى صورت مى گرفت تفاوتى اساسى داشت. زاويه اى كه آنها براى حمله به سياست هاى انگلستان انتخاب مى كردند بر مبناى ديدگاه ايدئولوژيك خاصى بود كه با سياست هاى انگلستان رودررو بود. در حالى كه دكتر فاطمى به عنوان كسى كه عمق فاجعه حضور استعمارى انگلستان را در ايران درك كرده بود با سياست هاى انگلستان به عنوان عامل ضربه به منافع ايران به مقابله برخاست. فاطمى با اعتقاد به اينكه منابع ايران طى چندين ده سال از سوى انگلستان مورد بهره بردارى غارتگرانه قرار گرفته و بيش از يك قرن نقش سلطه گرانه او بر منافع ايران تا مرز تجزيه بخش هاى عمده اى از اين سرزمين، لطمه وارد ساخته بود با استعمارگر پير به نبرد برخاست. او با آگاهى از قدرت و نفوذ انگلستان در بدنه حاكميت ايران و اينكه قادر بود تا همه چيز را در جهت منافع خود به ايران تحميل كند، مى كوشيد با عوامل وابسته به قدرت انگلستان كه در جاى جاى ساختار سياسى و حكومتى ايران، از دربار گرفته تا مجلس و مجلس سنا و ارتش مبارزه كند و به افشاى آنها بپردازد. بنابراين راستاى حمله و مبارزه او برمبناى شناخت دردشناسانه اى شكل گرفته بود كه هدف آن كوتاه كردن دست بيگانگان و سرسپردگان آنها از منافع ملى ايران بود.
•پس از دوره روزنامه نگارى صرف، در ادامه فعاليت هاى سياسى دكتر فاطمى، شاهديم او در تشكيل جبهه اى فراگير نقش آفرين است، به اعتقاد شما چه تحليلى دكتر فاطمى را واداشت به حركتى جبهه اى همت گمارد و نقش او را در سازمان سياسى اى چون جبهه ملى چگونه ارزيابى مى كنيد؟
با حضور موثر دكتر مصدق در صحنه مبارزات ملى ايران، فاطمى يك نوع شيفتگى خاص نسبت به دكتر مصدق پيدا مى كند و مى كوشد زير پرچمى كه بر دوش مصدق است توانمندتر حركت كند و به اين تحليل مى رسد كه مبارزه با انگلستان و عوامل وابسته به آن بايد در چارچوب يك جريان سازمانى گسترده و در قالب جريانى ملى تداوم پيدا كند. به اين ترتيب او براى شكل گرفتن جبهه ملى به عنوان موتورى نيرومند دست به كار مى شود. دكتر فاطمى و ديگر رهبران جبهه ملى آگاهانه از ايجاد يك سازمان حزبى منسجم پرهيز مى كنند و بر آن مى شوند تا همه كسانى را كه براى حفظ منافع ملى ايران به مجموعه اى از اصول بنيادين پايبندند زير يك چتر گرد بياورند. شورايى باشد و هيات اجرايى كه مصوبات شورا را به اجرا درآورد. دكتر مصدق و فاطمى با شناختى درست از شرايط زمان و جامعه ايران، بر آن بودند تا جريان گسترده و فراگيرى را سامان دهند تا بيرون از قالب هاى محدود حزبى بتواند گروه هاى فراوان و مجموعه اى از سازمان هاى سياسى و صنفى را دربرگيرد. آنها با توجه به طرح ديدگاه هاى ايدئولوژيك از سوى سازمان هاى مختلف كه عامل موثرى در واگرايى جامعه ايران مى توانستند باشند، بر آن بودند تا با توجه به نياز مبارزه ملت به همه جريان ها و همبستگى وسيع تر مردم، جامعه را حول محور هدف هاى اساسى ملى و قابل پذيرش از سوى مردم بسيج كنند و به ميدان بياورند. فاطمى در اين مرحله براى به اجرا درآوردن ديدگاه هاى مبارزاتى اش در برابر انگلستان و عوامل و گروه هاى وابسته به آن به ضرورت و نياز به وجود آمدن يك جريان سياسى فراگير، بركنار از طرح ديدگاه هاى ايدئولوژيك تنش آفرين اعتقاد داشت، پديده اى كه دكتر مصدق نيز بدان باور داشت. سرانجام تبادل نظرهاى آنها با چهره هايى چون دكتر سنجابى، دكتر صديقى، مهندس زيرك زاده و شمارى ديگر از شخصيت هاى ملى، منجر به تولد نيرومندترين جريان سياسى اثرگذار دوران معاصر ايران يعنى جبهه ملى شد.
•چه شرايطى منجر به نخست وزيرى دكتر مصدق شد و با توجه به تركيب كابينه اول به اعتقاد شما چه عواملى منجر به حضور فاطمى در اين كابينه شد و نقش او چگونه بود؟
با به وجود آمدن جبهه ملى و به دنبالش تصويب قانون ملى شدن صنعت نفت و خلع يد در مجلس شوراى ملى، عوامل انگليسى تمهيدى انديشيدند تا به گونه اى مصدق را وادار نمايند از مركز اين حركت و رهبرى آن كنار گذارده شود. براين اساس به او پيشنهاد نخست وزيرى دادند و تصور مى كردند كه او شانه خالى خواهد كرد و آنها مى توانند جريانى را كه موردنظرشان است روى كار بياورند و نهضت ملى را در همان مرحله متوقف سازند. ولى مصدق با واقع بينى هوشمندانه مسئوليت را پذيرفت. طبيعى است در چنين شرايطى مى بايست هر چه سريع تر تركيب دولت ساماندهى شود. دولت اول دكتر مصدق برخلاف انتظار، دولتى نبود كه تمامى افرادش از چهره هاى برجسته اى باشند كه به هدف ها و راه و روش و منش مصدق و جبهه ملى وفادار باشند. دليل چنين امرى خود نياز به تحليلى همه جانبه دارد تا چرايى آن بازشناخته شود. از جمله مى دانيم كه دكتر مصدق عواملى را كه آگاهى دارد داراى پيوندهايى با جريان هاى مرتبط با انگلستان هستند در كابينه اش شركت مى دهد. زيرا كه بيرون نگاه داشتن آنها سبب مى شد بر نگرانى هاى شديد آنها افزوده شود و در همان آغاز دست به توطئه ها و موضع گيرى هاى شديدى بزنند. دكتر مصدق آگاهانه بر آن بود كه اخبار از طريق عوامل وابسته، بدون واسطه و بدون يك كلاغ چهل كلاغ از درون دولتش بيرون برود. او اين شيوه رو بازى كردن را در شرايط حساس مبارزه ملت ايران ضرورى مى دانست. در آن شرايط حساس، مصدق نياز به چهره هاى قابل اعتمادى داشت كه بتوانند بخش عمده اى از بار مبارزه را با توانمندى بر دوش بكشند. دكتر فاطمى به دليل داشتن جسارتى كه پيش از اين گفته شد، و ارادت خاصى كه به دكتر مصدق داشت و وفادار بودنش به نهضت ملى و مبارزه ضداستعمارى آن از جمله چهره هاى معدودى بود كه دكتر مصدق بر روى او حساب مى كرد و حضورش در كابينه حائز اهميت بود.
•در كابينه نخست دكتر مصدق، فاطمى علاوه بر معاونت سياسى و پارلمانى نخست وزير، به عنوان سخنگوى دولت نقش بسزايى در حفظ ارتباط دولت با مردم از طريق رسانه ها ايفا مى كرد. فعاليت هاى دكتر فاطمى در اين سمت با توجه به ويژگى ها و توانايى هاى او كه پيش از اين ذكر كرديد چگونه توانست در پيشبرد اهداف دولت ملى اثرگذار باشد؟
دكتر فاطمى به عنوان معاون سياسى و پارلمانى نخست وزير، نقش سخنگوى دولت را برعهده گرفت و اين نقش عاملى بود تا وى در هفته چندبار با روزنامه نگاران تماس داشته باشد. از آن جايى كه او خودش يك روزنامه نگار چيره دست بود، توانايى اين را داشت تا از اين طريق مسائل و مشكلاتى را كه دولت با آن روبه رو بود و اقدامات و تصميمات صورت گرفته در دولت و تلاش هايى را كه در جريان خلع يد صورت مى گرفت، در اختيار رسانه هاى آن زمان قرار دهد و از طرح مسائل توطئه آميز و جنجال آفرين تا حد ممكن جلوگيرى كند. از سوى ديگر او مى توانست آنها را با تمهيداتى وادار كند تا از برخى شيطنت ها بپرهيزند. وى در مقابل بخشى از مطبوعات وابسته به حزب توده و آنهايى كه با عناصر انگليسى در ارتباط بودند، توفيق يافت تا تعدادى روزنامه را كه به جريان نهضت ملى وفادار و يا علاقه مند بودند، به صحنه آورد.
•با توجه به نقش پررنگ فاطمى در كابينه اول، به اعتقاد شما فاطمى با استعفا از سمت معاونت و شركت در انتخابات مجلس هفدهم چه اهدافى را دنبال مى كرد؟ و يا چه شرايط سياسى و يا عواملى باعث اين اقدام دكتر فاطمى شدند؟
پس از جريان ترور ايشان بر سر مزار محمد مسعود، وى با بيمارى و ناراحتى شديدى مواجه گشت و با جراحى هاى چندگانه بر روى او در ايران و آلمان به نظر مى رسيد كه براى مدت ها از صحنه فعاليت هاى سياسى دور بماند. ولى دكتر فاطمى بى درنگ پس از بازگشت از آلمان خود را براى حضور در مجلس در تهران آماده كرد. فاطمى با كسب اجازه از دكتر مصدق خودش را كانديداى مجلس كرد. قصد او آن بود كه عناصر سرسپرده و وابسته را در مجلس با مانورهاى بهنگام فلج نمايد و نگذارد آنها صحنه را در اختيار بگيرند. اين نظر با توجه به تجربه مجلس هاى قبلى بود كه اشخاصى نظير بقايى، مكى و حائرى زاده، از يك طرف و جمال امامى و دكتر طاهرى ها از طرف ديگر و يكى دو سه نفر از عناصر وابسته به حزب توده كه سكاندار بودند و از پس پرده مجلس را مى گرداندند، اقدام درستى بود. بنابراين شركت دكتر فاطمى در مجلس هفدهم به عنوان چهره معتبرى كه صداقتش در قبال مسئله نهضت ملى ايران و موضع اش در قبال استعمار انگلستان و عناصر وابسته به آن و طيف وابسته به حزب توده مشخص بود، اقدامى انديشيده به شمار مى رفت و او مى توانست در مجلس نقش آفرين بزرگى باشد.
•در كابينه دكتر مصدق كه پس از پيروزى ملت در قيام سى ام تير تشكيل مى گردد، فاطمى سمت وزير خارجه را عهده دار مى شود. به نظر شما چه ضرورتى باعث مى شود كه فاطمى از مجلس به كابينه بازگردانده شود و مسئوليت وزارتخانه مهمى چون وزارت خارجه را قبول كند؟
در اين مرحله كه دكتر فاطمى بار ديگر در كابينه حضور پيدا كرد، حضورش يك ضرورت بى چون وچرا بود. زيرا كه هيات دولت بر مبناى رويدادهايى كه در جامعه ايران به وقوع پيوسته بود و براساس اطلاعات دقيقى كه از حركت هاى گسترده و توطئه هاى پس پرده انگلستان و دربار به دست آمده بود، نقش بسيار حساس ترى را مى بايست برعهده بگيرد. دولت جبهه ملى مصدق در آن مرحله در يك هماهنگى اعلام نشده از سوى جريان هاى انگليسى، دربار و حزب توده در معرض تهاجم قرار داشت. اعتصاب ها در اينجا و آنجا سازماندهى مى شد و برنامه آن بود تا به هر نحو كه شده است دولت را به شدت درگير مسائل داخلى سازند. همزمان روند مذاكره با هيات هاى انگليسى و آمريكايى روشن ساخت كه انگلستان بر آن است تا به اصل ملى شدن نفت در ايران به معناى واقعى كلمه تن در ندهد. بنابراين دكتر مصدق تصميم گرفت تا در برابر توطئه ها و سازماندهى هاى انگلستان موضع گيرى كند و راه را بر اقدامات او سد سازد. از اين رو به قطع رابطه با انگلستان تصميم گرفت. با اشاره اى كه به ناهمگونى دولت اول مصدق داشتم، وزير خارجه اى كه در دولت بود پيوند لازم با جريان ملى شدن صنعت نفت و نهضت ملى نداشت، از اين رو زمانى كه در هيات دولت تصميم بر آن گرفته شد كه قطع رابطه با انگلستان به مرحله اجرا درآيد و مى بايست اعلاميه مربوطه را وزارت خارجه تنظيم كند، نواب وزير خارجه وقت زيربار نمى رفت و تعلل مى كرد. بنابراين مصدق با قاطعيت نواب را كنار گذاشت و از دكتر فاطمى خواست سمت وزارت را قبول كند.
مى بينيم كه بار ديگر در برهه اى بسيار حساس، بارى را كه به دوش كشيدنش براى خيلى ها مشكل بود فاطمى برعهده گرفت و با هوشيارى آن را به سامان رسانيد.
•عملكرد دكتر فاطمى در وزارت خارجه را چگونه ارزيابى مى كنيد. با توجه به آنكه دكتر فاطمى پيش از آن سابقه فعاليت ديپلماتيك نداشته است اقدامات مثبت و منفى فعاليت هاى او در وزارتخانه را چه مواردى مى توان برشمرد؟
دكتر فاطمى در فاصله چند روز پس از آنكه به وزارت خارجه آمد، اعلاميه مربوط به قطع رابطه را نوشت و با يك اولتيماتوم ۴۸ساعته، به انگلستان ابلاغ كرد و اين مسئله انگليسى ها را به شدت شوكه كرد. به دليل اينكه آنها تصور نداشتند ناگزير شوند بدين ترتيب مقدار زيادى از اسناد و مدارك سرى سفارت را به صورت كوهى از كاغذ به آتش بكشند. البته اينها مهمترين و معتبرترين اسناد نبود. مهمترين و معتبرترين اسناد با يك كاميون به سفارت آمريكا منتقل شد. بنابراين دكتر فاطمى با وضعى غافلگيركننده در جريان قطع رابطه ضربه اى محكم بر انگلستان وارد كرد و به آنها امكان اين را نداد كه فرصت كافى براى جمع وجور كردن خود و عواملش به دست آورد. اقدام غافلگيرانه دكتر فاطمى سبب شد تا انگلستان فرصت لازم براى انتقال هيات نمايندگى اش به كشور موردنظر را از دست بدهد. انگلستان كه تمام اميدش را به اين بسته بود تا هيات نمايندگى ديپلماتيك خود را از ايران به بغداد، جايى كه پايگاه هميشگى اش بود ببرد در نهايت تعجب با جواب منفى بغداد مواجه شد. دولت دست نشانده انگليس در بغداد به علت مواضع گسترده و تاثيرگذار نهضت ملى ايران از ترس دچار مشكل شدن در روابط با ايران جرات نكرد كه هيات كاركنان سفارت انگليس را بپذيرد و به ناچار انگليس ناگزير شد بيروت را انتخاب كند و گروه ديپلماتيك خود را به آنجا منتقل كند. به اين ترتيب دكتر فاطمى اولين حركت مثبتى را كه در نخستين روزهاى قبول مسئوليتش به مورد اجرا گذارد كار مشكل و پيچيده و حساس قطع رابطه با انگلستان بود.
اقدام ديگرى كه ايشان انجام داد و از موارد تقريباً كم سابقه بود و يا لااقل به اين شيوه اى كه فاطمى عمل كرد در ايران بى سابقه بود، عبارت بود از تشكيل دو جلسه توجيهى با شركت ديپلمات هاى ايران. دكتر فاطمى معتقد بود افرادى كه مسائل سياسى ايران را در خارج از كشور نمايندگى مى كنند، مى بايست با استراتژى سياسى دولتشان در تمامى ابعاد همگام و هم خوان باشند.
از اين رو، وى در دو مرحله تمام سفرا و كاردارها را در نشستى جمع كرد. در يك مرحله كليه سفرا و كاردارهاى اروپاى مركزى، شرقى و غربى را در نشستى سه روزه فرخواند و در آن تمامى مسائل سياسى در ابعاد مختلف مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت. در مرحله ديگر هم اين نشست را در بغداد ترتيب داد. تشكيل اين جلسه در بغداد بيشتر به اين نيت انجام گرفت تا عمده رسانه هاى آن روز دنيا را متوجه خود نمايد. اين جلسه مى توانست در ايران تشكيل شد، ولى انجام آن در بغداد باعث شد رسانه هاى دنيا به ويژه رسانه هاى عربى كه خيلى تا آن زمان فعال نبودند، در اين چند روزى كه دكتر فاطمى نشست سفراى ايران و سپس كنسول هاى سفارت ايران را در عراق تشكيل داد، توجه خاصى به آن داشته باشند. به اعتبار اين فعاليت ها همان طور كه با مراجعه به يادداشت هاى مصور رحمانى در كتاب «كهنه سرباز» آمد، درمى يابيم كه وزارت خارجه يك باره به كانون فعاليت هاى موثر تبديل مى شود. آن زمان در سفارتخانه هاى ايران بسته به اهميت و موقعيتشان از آدم هايى استفاده شد كه صاحب نظر بودند. مصور رحمانى عضو گروه افسران ملى و ناسيوناليست ايران به عنوان وابسته نظامى ايران به بغداد مى رود و گزارش هايى را كه از او مى خوانيم حكايت از آن دارد كه دستگاه ديپلماسى ايران در دوره دكتر مصدق با همه تنگناها به دليل شناخت شخص دكتر مصدق از يك سو و به دليل فعال بودن دكتر فاطمى از سوى ديگر از حالت سفارتى كه تنها پاسپورت صادر نمايد و يا ويزا بدهد، درمى آيد و سفارتخانه به معنى واقعى كلمه به محفل فعاليت هاى سياسى و ديپلماتيك تبديل مى شود و محل جمع آورى اطلاعات مى شود. به طورى كه مى توانند دريابند كه عليه منافع ايران در آن حوزه چه اقداماتى صورت مى گيرد و آن اطلاعات را به وزارتخانه منتقل مى نمايند تا دولت و وزارت خارجه در مقابل موضع مطلوب بگيرند. بنابراين بدون آنكه توانسته باشم به همه مسائل و فعاليت ها اشاره كنم، خواستم بگويم در زمان وزارت دكتر فاطمى در وزارت خارجه از نظرهاى مختلف تحولاتى به وجود آمد و وزارتخانه از حالت ركود خارج شد و شمارى ديپلمات ملى در سفارتخانه ها حضور يافتند.
