دکتر محمد مصدق را بشناسید
این گردآوری برای آگاهی جوانانی که تا این زمان، فرصت کافی برای شناخت کامل زنده یاد دکتر محمد مصدق، یگانه ابر مرد تاریخ معاصر ایران را نداشته اند تهیه شده است.
تولد- بیست و نهم اردیبهشت 1260 شمسی برابر با نوزدهم مه 1882 میلادی. در تهران.
وفات– چهاردهم اسفند شمسی 1345برابر با پنجم مارس 1967 میلادی. در قریه احمد آباد.
پدرش میرزا هدایت آشتیانی از اهالی بختیاری، وزیر دارایی ناصر ادین شاه قاجار.
مادرش شاهزاده خانمی از نوادگان فنحعلیشاه قاجار.
تحصیلات – در فرانسه و سویس، مدرک دکترا در حقوق.
مشاغل عمده- استاندار فارس، وزیر دارایی، وزیر امور خارجه، نماینده مجلس و نخست وزیر.
بخشی از گفته هاي دكتر مصدق در دوران نخست وزيري، قبل و بعد از آن.
در سال 1304، كه دكتر مصدق نماينده مجلس شوراي ملي بود. مستوفي الممالك، رئيس مجلس، از او نظر جويي نمود كه اكنون كه ماده واحده اي براي تغيير سلطنت از خاندان قاجار به خاندان پهلوي در دستور جلسه مي باشد و زمينه كار هم چنين مي نمايد كه بيشتر نمايندگان مجلس، با آن هماهنگي نموده و روي موافق نشان خواهند داد، آيا درست است كه وي در آنگونه مجلسي شركت جويد؟ پاسخ دكتر مصدق، به پرسش مزبور، چنين بود :
" به توپچي و سرباز سالها مواجب مي دهند كه يك روز به كار آيد و از مملكت اش دفاع كند. به وكيل هم دو سال مواجب مي دهند براي اينكه يك روز به كار مملكت بخورد و از قانون اساسي دفاع كند. اگر ما امروز به مجلس نرويم ، به وظيفه نمايندگي خود رفتار نكرده ايم." . . . و سر انجام ، از ميان مجموع نمايندگان دوره پنجم مجلس شوراي ملي، تنها چند نفري بودند كه خود را نباختند و دلاوري و چالاكي را از دست ندادند و يكي از برجستگان آن جمع انگشت شمار "دكتر مصدق" بود كه به ناگاه آهنگ رسايش در فضاي خاموش و ترس انگيز تالار مجلس طنين انداخت و سپس چنين گفت :
" خوب آقاي رئيس الوزرا، سلطان مي شوند و مقام سلطنت را اشغال مي كنند. آيا امروز در قرن بيستم، هيچكس مي تواند بگويد، يك مملكتي مشروطه است و پادشاهش هم مسئول است ؟ ايشان پادشاه مي شوند و آن هم پادشاه مسئول .
اگر سير قهقرائي بكنيم و بگوئيم پادشاه است ، رئيس الوزراء و حاكم و همه چيز است ، اين ارتجاع و استبداد صرف است .
بنده اگر سرم را ببرند و تكه تكه ام بكنند و آقا سيد يعقوب انوار، هزار فحش به من بدهد ، زير بار اين حرفها نمي روم .
آقا ، شما مشروطه طلب بوديد، آزادي خواه بوديد، حالا عقيدهً شما اين است كه يك كسي در مملكت باشد كه هم شاه باشد هم رئيس الوزراء و هم حاكم . اگر اينطور باشد كه ارتجاع صرف است استبداد صرف است .
پس چرا خون شهداي راه آزادي را بي خود ريختيد ؟ چرا مردم را به كشتن داديد؟"
كيفر چنان مقابلگي و آزاد انديشي شانزده سال انزوا و زندان و تبعيد و تحمل سختي ها و رنج هاي فراوان براي دكتر مصدق بود بود.
دكتر مصدق، در يادداشتهاي خويش، از سالهاي مزبور بدين سان ياد كرده است :
" از دوره هفتم تقنينيه كه من از سياست دور شدم قريب شانزده سال مي گذرد . در پنجم تير ماه 1319 بدون جهت و دليل مرا صد روز در زندان موقت تهران محبوس و از آنجا به زندان بيرجند انتقال دادند. پس از شش ماه سختي و مشقت مرا به احمد آباد آوردند و تحت نظر ماموران شهرباني بودم ."
در دوره چهاردهم مجلس شوراي ملي، كه مصدق پس از اخراج رضا شاه پهلوي به وسيله متفقين ، بالاخره موفق گرديد، به مجلس شوراي ملي راه پيدا كند، در مورد ملت ايران چنين مي گويد:
" ايراني بايد خودش ، خانه خودش را اداره كند . ايراني حاضر نيست كه روساي خودش را خارج كند و بجاي آنها روساي خارجي را بگمارد ."
دكتر مصدق در تاريخ هفتم آبان ماه 1323 سخنراني تاريخي خود را ايراد نمود :
" آنهايي كه طالب ترقي و تعالي ميهن اند ، با هرگونه سياستي كه در مصالح وطن نيست مبارزه مي كنند. من با دادن هر امتياز از نظر اقتصادي و سياسي مخالفم ."
"ملت ايران آرزومند توازن سياسي است. يعني توارني كه در نفع اين مملكت باشد و آن توازن منفي است .
ملت ايران هيچوقت با توازن مثبت موافقت نمي كند ."
"از اولين روزي كه من وارد مجلس شدم با هر قرارداد مالي و هر عملياتي كه دولت هاي بعد از شهريور، از نظر توازن مثبت بسته بودند مخالفت كردم و اعمال خائنانه آن ها را به جامعه آشكار نمودم ."
"اگر از نظر توازن مثبت هر چه دول مجاور مي خواهند بدانها بدهند، پر واضح است كه دول مجاور بسيار خوشوقت مي شوند و دولت هاي خائن هم خوشوقتي آنها را براي خود سرمايهً بزرگي قرار مي دهند و آن را به رخ ملت مي كشند ."
"ولي ملت مي داند كه با اين رويه ، طولي نخواهد كشيد كه هر چه دارد از دست بدهد و هيچ كس نمي تواند قضاوت ملت ايران را انكار كند ."
"ملت ايران با دولت هايي كه به كشور خيانت كرده اند، به چشم بد مي نگرد ."
دكتر محمد مصدق نماينده مجلس شوراي ملي در دوره چهاردهم در يكي از سخنراني هاي خود در سال 1328 به محمد رضا شاه پهلوي هشدار مي دهد :
" . . . أقايان ما خير خواه شاه هستيم ، براي شاه محبوبيت درست كنيم، بايد شاه را در مملكت بقدري تقويت كنيم كه يك روز مجبور به فرار نشود. شاه اگر در مملكت مورد پشتيباني مردم شدند سلطنت دوام دارد و اگر نداشت من براي چنين سلطنتي روز خوبي نمي بينم . . . شاه بايد ببيند اگر مردم مي خواهند قانون اساسي تغيير كند، اينكار را بكند والا بپرهيزد. اگر بشود با هر مجلس موسسان قلابي موادي از قانون اساسي را تغيير داد، سلطنت خاندان پهلوي را كه يكي از مواد قانون اساسي است چگونه تضمين مي كنيد ؟"
دكتر مصدق در نظر داشت روز بيست و ششم آذر سال 1329 از سنگر مجلس شوراي ملي چگونگي ملي گردانيدن صنعت نفت كشور را به آگاهي مردم برساند ولي چون حالي خوش نداشت ، حسين مكي سخنان نوشته شدهً وي را بر خواند و آن چه كه در زير آمده از آن مقوله مي باشد :
" . . . اما حقيقت اين است كه كشور ايران دچار هيچ گونه ضرر اقتصادي و ارزي هم در اثر ملي كردن صنعت نفت نخواهد شد، زيرا اگر فرض كنيم كه ايرانيان به جاي سي ميليون تن استخراجي شركت در سال 1350 فقط ده ميليون استخراج كنند و براي هر تن كه شركت يك ليره خرج مي كند دو ليره مصرف نمايند، باز هم بر اساس فروش هر تن پنج ليره ( قيمت فرضي خليج فارس ) دولت ايران سي ميليون ليره عايدي خواهد داشت و حال آن كه با استخراج سي ميليون تن در سال 1950 و طبق اظهار وزير دارايي عايدي دولت ايران حداكثر بيست و پنج ميليون ليره خواهد گرديد و تازه هم بيست ميليون تن نفت باقي مانده كه صد ميليون ليره ارزش دارد ذخيره خواهد ماند تا فرزندان آتيه ايران بتوانند از آن به نفع خود بهره برداري نمايند . محاسن و برتري هاي ديگري كه اهميت سياسي دارد و با ملي كردن صنعت نفت تامين خواهد شد اين است كه :
1– دولت و ملت از اعمال نفوذهايي كه شركت و دولت انگليس معمول داشته و شمعه اي از آن را در جلسه يكشنبه 12 آذر ماه بعرض مجلس شوراي ملي رسانيدم مصون خواهد ماند .
2 – ساير كشور ها هم بهانه اي براي تقاضاي اين قبيل امتيازات كه با استقلال و تماميت مملكت متعرض است نخواهد داشت و ملت ايران خواهد توانست راه ترقي را بدون هيچ گونه اعمال نفوذ و موانع خارجي در محيط صلح و صفا به پيمايد.
در اسفند ماه 1329 پس از تصويب قانون ملي شدن صنعت نفت در مجلس شوراي ملي ، دكتر مصدق در چنان فرخنده روزي چنين گفت :
" ملت ايران بدانيد و آگاه باشيد كه جبهه ملي تصميم به ملي كردن صنعت نفت را با رعايت حزم و احتياط و با مطالعات لازم اتخاذ كرده است ."
دكتر مصدق روز چهاردهم مهر ماه 1330 راهي آمريكا شد تا شخصاً در جلسات سازمان ملل متحد ، حضور به هم رساند و به ذفاع از حقوق ملت ايران برخيزد . چكيده و گوشه اي از سخنان دكتر مصدق ، در پاسخ نماينده دولت انگلستان كه در بيست و چهارم مهرماه ايراد گرديد ، به شرح زير بود :
"از اظهارات نماينده انگلستان چنين بر مي آيد كه شركت سابق نفت يك دستگاه خيريه بوده است و ايرانيان نسبت بدان نمك ناشناسي كرده اند ! و حال آنكه استفاده هايي كه شركت نفت تنها در سال 1350 از نفت ايران برده ، بيش از تمام منافعي بوده است كه طي نيم قرن به ملت ايران پرداخته است ."
"نماينده انگلستان گفته است كه صنعت نفت ايران در نتيجه كوشش ها و زحمات افراد انگليسي به وجود آمده، و حال آنكه اين صنعت با رنج و عرق جبين كارگران ايران نضج گرفته است . "
دكتر مصدق در روز 19 خرداد 1331 در نخستين جلسه دادگاه داوري لاهه در هلند چنين بيان داشت :
"شما نمي توانيد ملت كوچكي را از دفاع از حقوق خود در برابر حملات يك دولت بزرگ كه از لحاظ صنعتي و اقتصادي قوي مي باشد باز داريد. من از شما تقاضا مي كنم كه با احساسات ملي ما واقف شويد و اطمينان دارم اين كار را خواهيد كرد . دولت انگليس شركت نفت را بصورت دولتي در داخل قلمرو دولت ايران در آورده بود. شركت مزبور نه تنها در داخل حوزه عملياتش بلكه در سراسر ايران سرويس هاي جاسوسي ترتيب داده بود. انگليس ها با بدبخت كردن مردم ما كوشيده اند جيب خود را پر كنند. همه چيز در دست آنها بود. دولت انگليس بآن هم اكتفا نكرد، حمل و نقل نفت را نيز در انحصار خود گرفت و كليه امور حساس فني نيز بدست انگليسي ها اداره مي شد."
دكتر مصدق صد وهشتاد و يك مورد اسناد مبني بر دخالت كردن هاي نارواي انگلستان را در امور داخلي ايران به دادگاه لاهه نشان داد و چنين گفت :
" . . . عمال انگليس در مجلس ، عمال انگليس در دولت ، عمال انگليس در جامعه ، عمال انگليس در دربار ، و بالاخره عمال انگليس در همه جا وجود دارند." و اضافه نمود " . . . اكنون كه ملت ايران به علت العلل بدبختي هاي خود پي برده است ، مصمم است كه مايه فساد را براي هميشه ريشه كن كند." ( اين عمال انگليس كه در همه جاي ايران رخنه كرده بودند، مگر ايراني نبودند؟ علت العلل بدبختي هاي كشور در حقيقت،خود ما مردم ايران بوده و هستيم و خواهيم بود. هر كشور خارجي براي حفظ منافع قانوني و غير قانوني خود، درساير كشورها، به هر كاري دست مي زند، از جمله پيدا كردن عوامل خود فروش محلي. اكثر اين مردمي كه عامل خارجي ( انگليس، روسيه ، آمريكا و غيره) شده اند، متاسفانه، اغلبشان از طبقه تحصيلكرده، و طبقه مرفه بالاي جامعه ايران بوده اند، كه براي حفظ منافع لحظه اي خود، دست به اين اعمال خائنانه زده اند. حال اگر ما بطريقي بتوانيم جلوي اين گونه اشخاص خود فروش را بگيريم، شايد مشكل ما حل شود.)
دكتر مصدق در جاي ديگري اظهار مي كند :
" . . . دولت انگليس پس از آنكه حس كرد از مراجع بين المللي براي به كرسي نشاندن دعاوي باطل خويش نمي تواند نتيجه اي بدست آورد، سعي دارد در داخل كشور دست به تحريكات زده و از اين راه نظريات خود را عملي سازد و وقتي در 3 تير ماه 1331 از لاهه به تهران آمدم كشور عزيز را آشفته و آن را صحنه اي از تحريكات سخت عمال اجنبي بر ضد دولت يافتم . اين بود كه در 26 تير ماه 1331 يعني موقعي كه قضات لاهه مشغول شور در تهيه راي خود بودند ناچار به كناره گيري از كار گشتم . ولي مردم دلير ايران در ظرف چهار روز كه از استعفاي من گذشت، در تهران و شهرستانها چنان احساساتي نشان دادند كه منجر به قيام 30 تير گرديد و اين خدمتگزار به حكم افكار عمومي دوباره مسئوليت امور مملكتي را بر عهده گرفتم و روز بعد راي ديوان لاهه به حقانيت ملت ايران اعلام گرديد . خوشبختانه در اين مرحله هم حق و عدالت پيروز شد و ديوان لاهه مساعي دولت انگليس را در وانمود كردن به عدم حقانيت ايران نقش بر آب ساخت و با اين ترتيب در دو روز متوالي دو شكست پياپي يكي در تهران و دومي در لاهه به سياست استعماري انگليس در ايران وارد آمد ."
در پيام راديوئي روز 9 شهريور ماه 1330 دكتر مصدق اعلام مي كند كه: " انگليس مي خواهد از نظر اقتصادي دولت را در مضيقه بگذارد و با دوستان ايراني خود مشغول نفاق اندازي شده اند!"
بخشي از پيام های راديوئي دكترمحمد مصدق به ملت ايران :
" . . . پيش از آنكه نظر قطعي دولت ايران را در باب نفت بيان كنم بايد به عرض هموطنان عزيز برسانم كه علت اساسي رفع نشدن اختلاف دو چيز است:
1 – انتظار دولت انگليس از معدودي از هموطنان ما كه در ايران متجاوز از يك قرن است مورد حمايت آن دولت بوده و مردم اين مملكت را به حال و روزي در آورده اند كه فقط با يك قرص نان سد جوع كنند و از تمام مزاياي حياتي محروم باشند . انتظار دولت انگليس اين است كه اين عده معدود كه تحت حمايت آن دولت به طرق مختلفه حقوق هموطنان خود را غصب كرده و به وطن خويش خيانت نموده اند و براي حفظ خودشان هم كه شده اوضاع سابق را مجدداً بر قرار كنند و آن دولت بتواند با حمايت شدگان خود مسئله نفت را بطور دلخواه حل نمايد.
2 – علت ديگري كه مانع حل قضيه نفت شده منافعي است كه بعضي از شركتهاي عظيم نفت در خاور ميانه دارند و در اثر تبليغات شركت سابق معتقد شده اند كه در صورت حل مشكل نفت بر اساسي كه دولت ايران پبشنهاد مي كند ممكن است آن منافع دچار مخاطره گردد. به اين دليل است كه پيشنهاداتي كه تا كنون دولت انگليس مستقيماً يا بوسيله آمريكا به دولت ايران داده با الفاظ متفاوت در معني به هم شبيه بوده و هيچ يك از آنها حقوق ملت ايران را تامين نكرده و بنابر اين مورد قبول دولت و ملت ايران واقع نشده است و نيز لازم مي دانيم دو نكته اساسي ديگر را به عرض هموطنان عزيز برسانم :
اول، دولت سعي كرد نفت خود را به خارجه به فروش رساند و در اين كار تاكنون از هيچ اقدامي فرو گذار نكرده و طليعه توفيق ملت و دولت ايران در فروش نفت با راي محكمه " ونيز " بحمدالله ظاهر شد و اميد مي رود كه از اين ببعد مشتريان جديدي براي خريد نفت آبادان بطور كامل بهره برداري كند .
دوم، باب مذاكرات با دولت انگليس مسدود نيست و هر وقت با رعايت حقوق ايران بخواهد در باب غرامت يا فروش نفت مذاكره و اقدامي كند ، دولت ايران پيوسته براي مذاكره حاضر است ولي البته مهيا بودن براي فيصله امر نفت مانع اقدامات ديگر دولت به منظور بي نيازي بودجه كشور از عوايد نفت نخواهد گرديد."
دكتر مصدق در پيام راديوئي مورخه 15 دي ماه 1331 به ملت چنين مي گويد :
" . . . آيا سزاوار است در روزهائي كه چرچيل رهسپار آمريكا است و دولت ايران به مذاكرات مهمي مشغول است . جمعي از پشت به حكومت خود خنجر بزنند و دانسته و ندانسته مجاهدات ملي را قرباني غرض راني يا كوته نظري يا بي اطلاعي خود سازند . . . "
زنده ياد دكتر محمد مصدق در دادگاه نظامي فرمايشي، ( اصل هفتادم قانون اساسي مشروطه ايران در مورد محاكمه نخست وزير و وزراء چنين مي گويد : تعیين تقصير و مجازات و اراده بر وزراء در موقعي كه مورد اتهام مجلس شوراي ملي يا مجلس سنا شوند و يا در امور اداره خود دچار اتهامات شخصي مدعيان گردند منوط به قانون مخصوص خواهد بود.) وقتيكه منشي دادگاه حكم " محكوميت " ايشان را مي خواند ، به اعضاي دادگاه و جمع حاضران و خبرنگاران داخلي و خارجي چنين مي گويد : " تنها گناه من، بزرگترين گناه من آنست كه نفت را ملي اعلام كردم، عليه بزرگترين امپرياليسم جهان اعلان تبري دادم . عليه بزرگترين شركت جاسوسي جهان مبارزه كردم ولي آنهائي كه شكست دادم مي خواهند به مردم مشرق زمين نشان دهند سرنوشت مردمي كه جرات كرده است عليه آنها برخيزد چيست ! من مي خواستم بي طرفي ايران را ميان دو بلوك شرق و غرب حفظ كنم تا به هيچيك اجازه نداده باشم كه منافع ايران را به خطر اندازند؛
حيات و عرض و مال و موجوديت من و امثال من در برابر حيات و استقلال و عظمت و سر افرازي ميليونها ايراني و نسلهاي متوالي اين ملت ، كوچكترين ارزشي ندارد و از آنچه برايم پيش آورند، هيچ تاسف ندارم و يقين دارم وظيفه تاريخي خود را تا سرحد امكان انجام داده ام.
من به حس و عيان مي بينم كه اين نهال برومند در خلال تمام مشقت هايي كه امروز گريبان همه را گرفته ، به ثمر رسيده است و خواهد رسيد .
عمر من و شما و هر كس ، چند صباحي دير يا زود ، به پايان مي رسد ولي آنچه كه مي ماند حيات و سرافرازي يك ملت مظلوم و ستم ديده است.
چون از مقدمات كار و طرز تعقيب و جريان دادرسي معلوم است كه در گوشه زندان خواهم ماند و اين صدا و حرارت را كه هميشه در خير مردم به كار برده ام ، خاموش خواهند كرد و جز در اين لحظه ، ديگر نمي توانم با هموطنان عزيز صحبت كنم ، بدين وسيله از مردم رشيد و عزيز ايران، مرد و زن توديع مي كنم و تاكيد مي نمايم كه در راه پر افتخاري كه قدم برداشته اند، از هيچ حادثه اي نهراسند و يقين بدانند كه خدا يار و مدد كار آنها خواهد بود ." در خاتمه دكتر مصدق اضافه مي كند : " زنان و مردان ايران ، تا پيروزي نهائي مبارزه را ادامه دهيد ."
گردآورنده
امیر هوشنگ آریان پور
ویرجنیا – اول سپتامبر 2006
