آنچه منجر به جنبش مردمی30 تیر 1331 گردید
55 سال قبل در تیرماه 1331 جوانان، دانشجویان، دانش آموزان، فرهنگیان، بازاریان ، کارگران ، کارمندان دولت و قاطبه اهالی شهر تهران و دیگر شهرهای ایران یکدل و یک زبان بپاخاسته و به منظور کوتاه کردن دخالت های دراز مدت بریتانیای کبیردر امور داخلی ایران از طریق بعضی ازعوامل و مزدوران خود فروخته ایرانی شان ، با ایثار جانشان مانع شدند که محمد رضا شاه پهلوی به دستور مقامات انگلیسی یکی از عوامل خود بنام احمد قوام ( قوام السلطنه) را در پست نخست وزیری ایران بگمارد، تا بدینوسیله مانع ملی شدن صنایع نفت ایران گردند.
برای اطلاع آن عده از ایرانیانی که ممکن است اطلاعات دقیقی از آنچه در روزهای 16 الی30 تیرماه 1331 گذشت،نداشته باشند، به گونه خلاصه توضیحاتی داده می شود.
فكر ملي كردن صنعت نفت از چه زماني شروع شد ؟
29 مهر 1326
احمد قوام نخست وزير در جلسه مجلس شوراي ملي گزارش مفصل خود را در باب مسافرت به مسكو و تنظيم مقاوله نفت قرائت نمود و طرح پيشنهادي جمعي از نمايندگان، در رد مقاوله نامه نفت باكثريت 102 نفر از 104 نفر عده حاضر در مجلس تصويب شد . ضمناً در همين طرح دولت موظف گرديد درباره استيفاي حقوق ملت ايران از نفت جنوب باب گفتگو را باز كند .
14 بهمن 1327
تظاهرات شديدي از طرف دانشجويان دانشگاه براي الغاء قرار داد نفت و تعطيل بانك شاهي در تهران صورت گرفت . ( دومين هشدار به انگلستان ! )
14 بهمن 1327
هيئتي از طرف دولت به رياست گلشائيان وزير دارايي براي مذاكره با نمايندگان شركت نفت جنوب تعيين گرديد . ( رئیس نمایندگان شرکت نفت آقای گس)
ترور هژير
13 آبان 1328
در مجلس عزاداري و روضه خواني دربار در مسجد سپهسالار، عبدالحسين هژير وزير دربار هدف سه گلوله قرار گرفت و به سختي مجروح گرديد . تير انداز حسين امامي عضو فدائيان اسلام بود .
دو روز بعد عبد الحسين هژير در گذشت.
1 تير 1329
اعضاء كميسيون نفت از طرف نمايندگان مجلس به اين شرح انتخاب شدند : دكتر محمد مصدق، دكتر علوي، ناصر ذوالفقاري، جواد گنجه اي، ابوالقاسم فقيه زاده، اللهيار صالح، حسين مكي، خسرو قشقائي، سرتيپ زاده ،جمال امامي، جواد عامري، دكتر نصرت الله كاسمي، حائري زاده، فرامرزي، دكتر محمد علي هدايتي، دكتر شايگان، سيد علي بهبهاني و پاليزي .
27 شهريور 1329
كميسيون نفت مجلس شوراي ملي ده روز به دولت فرصت داد تا عقيده خود را نسبت به لايحه ( گس – گلشائيان ) ابراز دارد. در صورت عدم ابراز عقيده دولت استيضاح خواهد شد .
مهر 1329
دكتر مصدق،حائري زاده ، الهیارصالح ، دكتر هدايتي ، دكتر علوي و حسين مكي، دولت رزم آرا را به علت تعلل در استيفاي حقوق ملت ايران و عدم اجراي قانون 29 مهرماه 1326 در مورد نفت جنوب استيضاح نمودند .
27 مهر 1329
استيضاح دكتر مصدق و سايرين در باب نفت پايان يافت و مجلس نسبت به آن راي سكوت داد . ( يعني اکثریت نمايندگان مجلس علاقه اي به حل مشكل نفت از خود نشان ندادند ! )
4 آذر 1329
كميسيون خاص نفت تصميم نهائي خود را اتخاذ كرد و آن اين بود كه قرارداد الحاقي ( ساعد – گس ) استيفاي منافع ملت ايران را از نفت جنوب نمي كند .
دكتر مصدق در آنروز پاسخ زير را به گلشائيان وزير دارايي داد :
" چنانچه صنعت نفت ملي شود ، ديگر شركتي وجود نخواهد داشت كه براي پيشرفت كار خود در امور داخلي ايران اعمال نفوذ كند و اشخاص فاسد را قائم مقام اشخاص صالح و وطن پرست بنمايد . "
26 آذر 1329
گزارش كميسيون نفت در جلسه امروز مجلس قرائت شد و پيشنهاد ملي كردن صنعت نفت با امضاي يازده نفر از نمايندگان به شرح زير اعلام گرديد :
" براي سعادت ملت ايران و به منظور كمك به تامين صلح جهاني، امضاء كنندگان زير پيشنهاد مي نمائيم كه صنعت نفت در همه مناطق كشور، بدون استثناء،ملي اعلام شود يعني عمليات اكتشاف و استخراج و بهره برداري در دست ملت ايران قرار گيرد .
دكتر مصدق ، دكتر شايگان ، حائري زاده ، دكتر بقائي ، اللهيار صالح ، محمود نريمان، حسين مكي، عبد القدير آزاد، مير سيد علي بهبهاني ، عباس اسلامي و كاظم شيباني . "
تظاهرات دانشجويان به خاطر ملي كردن صنعت نفت
30 آذر 1329
دانشجويان دانشگاه در صفوف منظم و شعار ( نفت ايران بايد ملي شود ) در ميدان بهارستان اجتماع نمودند و درباره ابطال قرار داد 1933 و استيفاي حقوق ملت از نفت جنوب، سخن گفتند.
هشدار سپهبد رزم آرا در مورد ملي كردن صنعت نفت
3 دي 1329
حاجعلي رزم آرا نخست وزير در جلسه خصوصي مجلس پيرامون ملي شدن صنعت نفت سخن گفت و افزود ايران داراي آن قدرت صنعتي نيست كه بخودي خود استخراج نفت نموده در بازارهاي دنيا بفروشد. ايراني كه يك كارخانه سيمان را نمي تواند با پرسنل خود اداره نمايد و ايراني كه كارخانجات كشور را در اثر عدم قدرت فني به صورت ناگواري در آورده است و ضرر مي دهد، با كدام وسائل مي خواهد نفت را شخصاً استخراج كند. رزم آرا صريحاً گفت ملي كردن صنعت نفت بزرگترين خيانت است.
( نخست وزير و اكثر وزراي كابينه اش مخالف ملي كردن صنعت نفت بودند. نمايندگان مجلس نيز قبلاً مخالفت خود را اعلام كرده بودند. پس تكليف كميسيون خاص نفت معلوم است!)
5 دي 1329
غلامحسين فروهر وزير دارائي در مجلس ضمن مخالفت با ملي شدن صنعت نفت كميسيون خاص نفت را متهم به عدول از وظيفه و دستور كار متهم كرد و تقاضاي استرداد لايحه ( گس – گلشائيان ) را نمود . سخنان فروهر با مخالفت شديد اقليت مجلس مواجه شد.
دعوت آيت الله كاشاني براي شركت در تظاهرات
8 دي 1329
برحسب دعوت آيت الله كاشاني, راه پیمایی عظيمي با حضور چند هزار نفر در ميدان بهارستان تشكيل گرديد و ناطقين هر دسته با احساسات شديدي عليه اقدامات دولت و شركت نفت و تضييقاتي كه بدين منظور بر مطبوعات وارد مي گردد سخنراني شايان تحسيني نمودند .
12 اسفند 1329
ميتينگ عظيمي از طرف جمعيت فدائيان اسلام در مسجد شاه بر پا شد. در اين ميتينگ عليه مظالم شركت نفت ايران و انگليس و لزوم ملي شدن صنعت نفت بيانات و تظاهرات هيجان انگيزي به عمل آمد و رزم آرا به شدت مورد انتقاد قرار گرفت. ( فدائيان اسلام قدرت نمائي کرده و هيچكس هم مانع آنها نمي شود! در حاليكه اعضاء حزب توده را محكوم به اعدام و زندانهاي طويل المدت مي کردند، فدائيان اسلام، با برخورداري از آزادي كامل، در خيابانها نفس كش، طلب مي كنند!)
ترور رزم آرا
16 اسفند 1329
قبل از ظهر امروز سپهبد رزم آرا نخست وزير، در مسجد شاه به قتل رسيد. نخست وزير كه در معيت اسدالله علم, وزير كار براي شركت در مجلس ختم آيت الله فيض در مسجد شاه حضور يافته بود در حياط مسجد توسط خليل طهماسبي به ضرب سه گلوله كشته شد. طهماسبي عضو جمعيت فدائيان اسلام و در اولين بازجوئي به قتل اعتراف كرد و گفت چون رزم آرا خائن بود او را كشتم.
18 اسفند 1329
جمعيت كثيري از جبهه ملي، حزب ايران، مجمع مسلمانان مجاهد، حزب استقلال، كميته جوانان و گروهي از بازرگانان و اصناف در ميدان بهارستان اجتماع نموده و تظاهرات دامنه داري براي ملي شدن صنعت نفت به عمل آوردند.
17 اسفند 1329
كميسيون خاص نفت ملي شدن صنعت نفت را تصويب كرد. ( كميسيون خاص نفت از جو
سفارت انگليس طي يادداشتي نسبت به ملي شدن صنعت نفت در كميسيون خاص نفت اعتراض نمود و تقاضا كرد همجواري ايجاب مي كند دولت ايران قرارداد نفت را فسخ نكند !
تصويب قانون ملي كردن صنعت نفت
29 اسفند 1329
در جلسه علني مجلس شوراي ملي طرح ملي شدن صنعت نفت به اتفاق آرا به تصويب رسيد. از طرف تماشاچيان تظاهرات بسيار شديد و دامنه دار انجام گرفت و پس از تعطيل مجلس سر و صورت نمايندگان توسط مردم غرق در بوسه شد .
مجلس سنا در جلسه امروز خود راي مجلس شوراي ملي را در مورد ملي شدن صنعت نفت تائيد كرد . شاه در همان روز قانون را امضا كرد. (در تاريخ ايران بی سابقه بود كه پيشنهادي چون ملي شدن نفت را با داشتن اين همه مخالف، مجلسين در فاصله كوتاهي، به اتفاق آرا تصويب كرده و حتي به توشيح شاه مملكت نيز برسانند !)
6 اردیبهشت 1330
در تاريخ 6 ارديبهشت 1330 سفير كبير انگليس در ايران، طي اعلاميه اي، اقدام مجلسين ايران را دائر بر ملي كردن صنعت نفت، عجولانه خواند و از نتايج آن كه بسيار دامنه دار خواهد بود به دولت ايران هشدار داد .
دکتر مصدق پیشنهاد نخست وزیری را قبول می کند
روز بعد جلسه فوق العاده مجلس جهت ابراز تمايل به نخست وزير جديد تشكيل شد. در اين جلسه جمال امامي به دكتر مصدق پيشنهاد قبول نخست وزيري نمود و دكتر مصدق هم بدون هيچ قيد و شرطي رياست دولت را پذيرفت. از 100 نفر عده حاضر در جلسه 79 نفر به زمامداري دكتر مصدق راي دادند.
چند روز بعد مجلس سنا به دكتر مصدق و به برنامه دولت او راي اعتماد داد . از 51 نفر سناتور حاضر در جلسه 48 نفر دولت او را تائيد نمودند.
12 ارديبهشت 1330
دكتر مصدق پس از معرفي وزيران برنامه خود را به اين شرح عنوان نمود:
1- اجراي قانون ملي شدن صنعت نفت در سراسر كشور بر طبق قانون طرز اجرا شددن مصوبه 9/2/30
2- اصلاح قانون انتخابات مجلس شوراي ملي و شهرداري ها.
22 ارديبهشت 1330
مجلس شوراي ملي، اعضاء هيئت مختلط براي نظارت در امر خلع يد را به اين شرح انتخاب كرد : دكتر عبدالله معظمي، دكتر علي شايگان، اللهيار صالح، حسين مكي وناصر قلي اردلان.
27 ارديبهشت 1330
سفير انگليس در تهران، تذكاريه دوم خود را تسليم دولت ايران كرد و قانون ملي كردن صنعت نفت را خلاف قوانين بين المللي دانست .
روز بعد، به پيروي از اعتراض دولت انگليس ، دولت آمريكا نيزبيانيه اي انتشار داد و تصميم يك طرفه ايران را خلاف عرف و مقررات بين المللي توجيه نمود .
ارديبهشت 1330
دولت ايران به سفير انگليس جوابي قاطع و دندان شكن داده و متذكر شد ملي كردن صنايع، ناشي از حق حاكميت ملل است و هيچ مقام بين المللي صلاحيت رسيدگي به اين امر را ندارد.
30 خرداد 1330
دكتر مصدق، در جلسه امروز مجلس، طي نطقي، ختم كار خلع يد و قطع گفتگو با نمايندگان انگلستان را به مجلس گزارش داد و تقاضاي راي اعتماد نمود . از 92 نفر نماينده حاضر در جلسه 91 نفر با او راي دادند.
9 شهريور ماه 1330
دكتر مصدق، طي نطقي از ملت ايران تشكر كرد و افزود: انگليس مي خواهد از نظر اقتصادي دولت ايران را در مضيقه بگذارد و با دوستان ايراني خود ( بخوانيد مزدوران ايراني.) مشغول نفاق اندازي است .
دكتر مصدق براي شركت در شوراي امنيت سازمان ملل عازم آمريكا مي شود
14 مهر 1330
دكتر مصدق در راس هيئتي به منظور شركت در جلسه شوراي امنيت عازم آمريكا شد. روز بعد شهر نيويورك از دكتر مصدق استقبال بي سابقه اي كرد.
18 مهر 1330
دكتر مصدق، در شوراي امنيت، از جريان ملي شدن صنعت نفت و مظالم استعماري انگليس سخن گفت .
انحلال كنسولگري هاي انگلستان
21 دی 1330
به علت مداخلات غير قانوني ماموران دولت انگلستان در امور داخلي ايران، وزارت امور خارجه يادداشتي به سفارت انگلستان در تهران تسليم كرد، و طي آن خواستار شد, كه كليه كنسولگري هاي آن دولت را در همه نقاط ايران تا سي دي ماه جاري بر چينند.
سوء قصد نسبت به جان دكتر فاطمي
25 بهمن 1330
در مراسم پنجمين سال قتل محمد مسعود مراسمي برگزار شد. دكتر فاطمي ( وزیر امور خارجه ایران)، به هنگام ايراد سخن، مورد سوء قصد واقع شد. ضارب مهدي عبد خدائي نام داشت، عضو فدائيان اسلام و چهارده ساله بود. فاطمي براي عمل جراحي به بيمارستان منتقل شد .
29 بهمن 1330
مجلس شانزدهم پايان گرفت، در جلسه توديع فقط 52 وكيل شركت داشتند. نمايندگان اقليت مجلس شورا كه به عنوان پشتيباني از روزنامه هاي مخالف در مجلس متحصن شده بودند، پايان تحصن خود را اعلام کردند.
29 اسفند 1330
طبق دستور نخست وزير روز 29 اسفند روز نفت و جشن ملي و تعطيل عمومي اعلام شد.
راهزني دريايي دولت بريتانياي كبير
6 خرداد 1331
يك كشتي كوچك ايتاليائي بنام روزمري كه مقدار 900 تن نفت خام از ايران بارگيري كرده بود در سواحل عدن به استناد صدور حكم توقيف از طرف دادگاه مستعمراتي عدن، بوسيله ماموران انگليسي توقيف شد و محمولات آن به كشتي ديگري انتقال يافت .
حضور دكتر مصدق در ديوان لاهه
7 خرداد 1331
دكتر مصدق به اتفاق همراهان خويش براي حضور در ديوان لاهه به هلند عزيمت نمود .
19 خرداد 1331
هيئت نمايندگي ايران، به اتفاق "رولن" مشاور حقوقي، در اولين جلسه دادگاه لاهه حضور بهمرسانيدند. دكتر مصدق نطق مستدل و بليغ خود را ايراد و افزود " شما نبايد ملت كوچكي را در مقابل يك دولت بزرگي از وسايل دفاع و استيفاي حق خود محروم كنيد ."
حوادثي كه منجر به واقعه 30 تير گرديدند
14 تیر 1331
مجلس شوراي ملي آمادگي خود را اعلام داشت و طبق سنت پارلماني نخست وزير از سمت خود كناره گيري كرد.
15 تير 1331
مردم ايران چه در تهران و چه در شهرها توسط طومار و سخنراني و تلگراف تجديد نخست وزيري مصدق را خواستار شدند.
در همين روز در جلسه خصوصي مجلس شوراي ملي 52 نماينده از 65 نفر عده حاضر به تجديد زمامداري مصدق اظهار تمايل نمودند.
16 تير 1331
مجلس سنا، از ابراز تمايل به نخست وزيري مصدق، خودداري كرد و اظهار نظر نمود پس از ملاحظه برنامه دولت تصميم لازم را اتخاذ خواهد نمود.
( ظاهر اين خواسته منطقي بنظر مي رسید. ولي در پس پرده، به دستور دربار و سفارت انگليس، سنگ اندازي برای جلوگیری ازانتخاب مجدد مصدق شروع شده بود!)
18 تير 1331
در جلسه خصوصي مجلس سنا، از 36 سناتور حاضر در جلسه، فقط 14 نفر به نخست وزيري مصدق، ابراز تمايل نمودند. كه به مصدق راي دادند ! در نتيجه دكتر مصدق، از قبول نخست وزيري، به علت عدم ابراز تمايل مجلس سنا، خودداري كرد .
17 تير 1331
سيل طومار و تلگراف از تهران و شهرستان ها براي نخست وزيري مصدق سرازير شد.
19 تير 1331
آيت الله كاشاني اعلاميه شديد الحني عليه تصميم مجلس سنا انتشار داد .
پيرو اعلاميه كاشاني، شاه فرمان نخست وزيري مجدد مصدق را صادر كرد.
دكتر مصدق خواهان اختيارات فوق العاده و پست وزارت جنگ است
22 تیر 1331
دكتر مصدق، در جلسه خصوصي مجلس شركت نمود، و ماده واحده اختيارات تام مالي و اقتصادي دولت را براي مدت شش ماه مطرح ساخت و متذكر شد كه معرفي دولت موكول به تصويب اختيارات پيشنهادي است!
سه روز بعد دكتر مصدق با شاه ملاقات و تقاضا نمود، وزارت جنگ را نیزعهده دار شود. شاه زير بار نرفت.(!)
25 تير 1331
دكتر مصدق ضمن نامه اي به شاه از نخست وزيري استعفا داد . او توضيح داد " چون در نتيجه تجربياتي كه در دولت سابق به دست آمده، پيشرفت كار در اين موقع حساس ايجاب مي كند، كه پست وزارت جنگ را فدوي شخصاً عهده دار شود و مورد تصويب شاهانه واقع نشد؛ البته بهتر آن است دولت آينده را كسي تشكيل دهد، كه كاملاً مورد اعتماد باشد و بتواند منويات شاهانه را اجرا كند. با وضع فعلي ممكن نيست مبارزاتي را كه ملت ايران شروع كرده پيروزمندانه خاتمه دهد."
علاء وزير دربار، با اعلام قبول استعفاي مصدق، از طرف شاه راي تمايل مجلس شوراي ملي را نسبت به نخست وزير آينده خواستار شد .
26 تير 1331
جلسه سري مجلس شوراي ملي، با حضور 42 نفر نماينده، تشكيل شد . از اين عده حاضر در جلسه، چهل نفر به زمامداري احمد قوام راي تمايل دادند.
احمد قوام و صدارت مجدد او
27 تیر 1331
فرمان شاه بدين صورت براي احمد قوام صادر شد : " جناب اشرف آقاي احمد قوام نخست وزير، نظر به اعتمادي كه به مراتب شايستگي و كارداني شما داريم ، به موجب اين دستخط، سمت نخست وزيري را به شما محول و مقرر مي داريم، در تشكيل هيئت وزيران اقدام نموده و نتيجه را زودتر به اطلاع ما برسانيد. شاه."
براي اطلاع خوانندگان اين فرمان لازم است به نامه اي كه در تاريخ 20 فروردين 1329 به دستور شاه، وزير دربار شاهنشاهي ابراهيم حكيمي، در جواب نامه احمد قوام، نوشته است اشاره كنم .
ابراهيم حكيمي چنين نوشته بود :
" تعجب از اينجا ناشي است كه چرا نخست وزير سابقي كه قسمت اعظم مشكلات موجود كشور از دوران زمامداري او به يادگار باقي مانده و جريان نامطلوب فعلي اكثراً نتيجه طبيعي و منطقي عمليات خودسرانه و مغرضانه آن زمان است، حال به خود اجازه مي دهد، كه به عنوان دلسوز ملت و غمخوار مردم، همان مردم و ملتي كه در مدت زمامداري او دستخوش مطامع و اغراض خود و اطرافيانش بوده و آشفتگي اوضاع و بيچارگي عمومي را در نتيجه ترويج رشاء و ارتشاء و توسعه فساد در تمام شئون كشور موجب و مسبب بوده و حقاً مي بايستي، حال به كيفر سيئات اعمال خود در پنجه عدالت مقهور و گرفتار باشد و بقيه ايام زندگاني پليد خود را در گوشه ئي از زندان سپري نمايد، اكنون مجدداً از فراموشي و جنبه رافت و شفقت مردم سوء استفاده نموده و در ميدان سياست اسب تازي و با ريختن اشك تمساح به حال عموم دلسوزي و به تزلزل خيالي اركان مشروطيت نوحه سرائي نمايد .
اگر خود شما فراموش كرده ايد و يا تظاهر به فراموشي مي نمائيد عواقب سوء سياست و بنا به عقيده پاره ئي خيانت ورزي شما، در امور كشور، به اين كيفيت داشت تجلي مي نمود، كه اگر خواست و تفضل خداوندي و غيرت ملي و شهامت افراد آذربايجاني همراهي نمي كرد و مجاهدت و فداكاري ها و از خود گذشتگي هاي افراد ارتش دلير اين كشور، تحت هدايت و فرماندهي مستقيم شاهنشاه نبود و صبر و بردباري و متانت و همت خستگي ناپذير ذات شاهانه تائيد نمي نمود. حال نام آذربايجان از تاريخ اين كشور زدوده شده بود و اين ننگ و بد نامي محو ناشدني تا ابد دامنگير اين كشور مي گرديد. . . زيرا بر مفسدين نمي سزد در امور كشوري، كه به آن درجه بي علاقگي به تماميت و استقلال آن نشان داده اند، عنوان نظري نمايند و سالكان طريق خدمتگذاري كشور را بخواهند با اين عناوين از صراط مستقيم باز دارند و چون خود موجب شده ايد كه پرده از روي اعمال و افعال مفسدت آميز شما برداشته شود و بالطبيعه صلاحيت داشتن خطاب " جناب اشرف " را فاقد مي شويد بدين جهت بر حسب فرمان مطاع مبارك از اين تاريخ عنوان مذكور از شما سلب مي شود..."
با ذكر قسمتي از اين نامه توجه خوانندگان را به تغيير عقيده شاه در مورد احمد قوام، در عرض مدتي كمتر از دو سال جلب مي كنيم . شاهي كه نسبت خيانت ، ارتشاء ، ترويج رشاء ، توسعه فساد ، آشفتگي اوضاع، سوء سياست ، بي علاقگي به تماميت و استقلال كشور وغیره به احمد قوام زده و حتي لقبي را كه به او مرحمت كرده بود ، پس گرفت ؛ حال چگونه در فرمان نخست وزيري كه به نام قوام صادرکرد او را دوباره با لقب " جناب اشرف " خطاب و اضافه کرده است : " نظر به اعتمادي كه به مراتب شايستگي و كارداني شما داريم، . . .!" ( جلل الخالق ! شاه براي از بين بردن دكتر مصدق كه دشمن شماره يك انگليس است به دشمن شماره يك خود احمد قوام روي مي آورد و او را در مقابل دكتر مصدق علم مي كند ! غافل از آنكه در آن زمان اكثريت ملت ايران چشم و گوش بسته مريد دكتر مصدق و هوادار مبارزات او با امپرياليزم انگليس و نوكران حلقه بگوش او بودند و بعید بود اجازه دهند شاه ، بخاطر انگليس، موفق به كوبيدن دكتر مصدق گردد !)
اعلاميه احمد قوام. كشتيبان را سياستي دگر آمد!
27 تیر 1331
پس از دريافت فرمان نخست وزيري، احمد قوام اعلاميه تند و تيزي از طريق رسانه هاي گروهي پخش كرد. اعلاميه آقاي احمد قوام چنين متني داشت :
" هموطنان عزيز ، ملت شريف ايران ،
بدون اندك ترديد و درنگ دعوت شاهنشاه مطبوع و مفخم خود را به مقام رياست دولت پذيرفته و با وجود كبر سن و نياز به استراحت اين بار سنگين را بر دوش گرفتم و در مقابل سختي و آشفتگي اوضاع در مذهب يك وطن خواه حقيقي كفر محض بود كه به ملاحظات شخصي شانه از خدمتگزاري خالي كنم و با بي قيدي به پريشاني و سيه بختي مملكت نظاره نمايم . حس مسئوليت و تكليف مرا بر آن داشت كه از فرصت مغتنم استفاده كرده و در مقام ترميم ويراني ها بر آيم .
ايران دچار دردي عميق شده و با داروهاي مخدر درمان پذير نيست. بايد ملت همكاري بي دريغ خويش را از من مضايقه ندارد تا بتوانم به اين بيماري علاج قطعي بدهم .
مخصوصاً در يك سال اخير موضوع نفت كشور را به آتش كشيده و بي نظمي عديم النظيري را كه موجب عدم رضايت عمومي شده به وجود آورده است.
اين همان موضوعي است كه ابتدا من عنوان كردم و هنگامي كه لايحه امتياز نفت شمال در مجلس مطرح بود ، موقع را مغتنم شمرده و استيفاي كامل ايران را از كمپاني جنوب در آن لايحه گنجانيدم . بعضي در آن موقع تصور مي كردند همين اشاره باعث سقوط حكومت شد. اگر فرضاً چنين باشد ، من از اقدام خود نادم نيستم زيرا جانشين آينده من جناب آقاي مصدق السلطنه آن فكر را با سختي بي مانندي دنبال نموده و در مقابل هيچ فشاري از پاي ننشست .
اما بدبختانه در ضمن مذاكرات نوعي بي تدبيري نشان داده شد كه هدف را فداي وسيله كرد و مطالبه حق مشروع از يك كمپاني را مبدل به خصومت بين دو ملت ساختند و نتوانستند از زحمات خود كوچكترين نتيجه اي بدست آورند .
حل اين مسئله يكي از لازم ترين مساعي من خواهد بود به نحوي كه منافع معنوي و مادي ايران كاملاً تامين شود، بدون آنكه به حسن رابطهً دو مملكت خدشه وارد آيد.(کدام حسن رابطه؟)
البته اين امر مشكل است اما محال نيست و اقدامي كه با عقل و درايت توام باشد مطمئناً به ثمر خواهد رسيد و هر گاه نرسد من نيز از كار كنار خواهم رفت.
در اين جا تذكر اين نكتهً اساسي را لازم مي دانم كه من به مناسبات حسنه با عموم ممالك خاصه با دول بزرگ دنيا اهميت بسيار مي دهم و رفتار خود را نسبت به آن ها منطبق با مقررات بين المللي مي نمايم .
در امور داخلي نخستين كوشش من برقراري نظم و امنيت خواهد بود تا بتوانم در يك محيط سالم مبادرت به رفرم هاي عظيمي بنمايم و شالودهً نوين براي تاسيسات دولتي بريزم .
اصلاح عدليه در راس كل ضرورت است. هموطنان من به عدل و داد مانند نان و آب نيازمندند . بايد قوه قضائيه مستقل باشد و واقعاً از دو قوهً مجريه و مقننه تفكيك و از نفوذ آنها آزاد شود و تمام افراد بدون استثناء بايد در مقابل قانون سر تعظيم فرود آرند و احكام صادره از محاكم بي چون و چرا به موقع اجرا در آيد.
من شبي با وجدان آرام سر به بالين خواهم گذاشت كه در زندان هاي پايتخت و ولايات يك نفر بي گناه با ناله و آه بسر نبرد .
همين كه ظلم و ستم رخت بر بست ، مردم با آسايش خاطر اوضاع مالي و اقتصادي خود را سر و سامان خواهند داد و از نعمتي كه خداوند تعالي در زير و روي زمين ايران به آنها بخشيده برخوردار خواهند شد .
ابتكار برنامه هفت ساله به همين منظور به مخيلهً من خطور كرد و در آتيه نيز اين فكر را با استقامت و اصرار دنبال خواهم كرد و من مي خواهم كه تمام اهالي اين كشور اعم از مامور دولت و صنعتگر و كارگر و برزگر و بازرگان غني و ثرتمند باشند .
از چشم تنگي بعضي از رجال كه در صدد كسر حقوق كارمندان و مصادره اتومبيل و فرش ادارات بر آمده اند تنفر دارم . ميزان عوايد عموم طبقات را به درجه اي بالا خواهم برد كه همگي بتوانند از كليه مواهب تمدن اين عصر مستفيض شوند .
به همان اندازه كه از عوام فريبي در امور سياسي بيزارم در مسائل مذهبي نيز از ريا و سالوس منزجرم. كساني كه به بهانهً مبارزه با افراطيون سرخ ، ارتجاع سياه را تقويت نموده اند لطمه اي شديد به آزادي وارد ساخته و زحمات بانيان مشروطيت را از نيم قرن به اينطرف به هدر داده اند .
من در عين احترام به تعاليم مذهب اسلام ، ديانت را از سياست دور نگاه خواهم داشت و از نشر خرافات و عقايد قهقرايي جلوگيري خواهم نمود .
ملت ايران من به اتكاي حمايت شما و نمايندگان شما اين مقام را قبول كرده ام و هدف نهايي ام رفاه و سعادت شما است .
سوگند ياد مي كنم كه شما را خوشبخت خواهم ساخت . بگذاريد من با فراغ بال شروع به كار كنم . واي به حال كساني كه در اقدامات اصلاحي من اخلال نمايند و در راهي كه در پيش دارم مانع بتراشند يا نظم عمومي را بر هم بزنند .
اين گونه آشوبگران با شديدترين عكس العمل از طرف من روبرو خواهند شد و هم چنانكه در گذشته نشان داده ام بدون ملاحظه از احدي و بدون توجه به موقعيت و مقام مخالفين، كيفر اعمالشان را در كنارشان مي گذارم. حتي ممكن است تا جايي پيش بروم كه با تصويب اكثريت پارلمان دست به تشكيل محاكم انقلابي زده روزي صدها تبهكار را از هر طبقه به موجب حكم خشك و بي شفقت قانون قرين تيره روزي سازم .
به عموم اخطار مي كنم كه دوره عصيان سپري شده و روز اطاعت از اوامر و نواهي حكومت فرا رسيده است. كشتي بان را سياستي دگر آمد ."
در پاسخ اعلاميه احمد قوام، جبهه ملي و هواداران دكتر مصدق اعلاميه اي به شرح زير صادر نمودند :
" ملت رشيد ايران ،
براي اعلام اين نكته به جهانيان كه نهضت ملي ايران هرگز مقهور دخالت هاي استقلال شكنانه بيگانگان نخواهد شد و تا حصول نتيجه قطعي در احقاق حق و رهايي كشور از چنگال سياست استعماري استقامت خواهد كرد ، روز دوشنبه سي ام تير ماه 1331 در سراسر كشور تعطيل عمومي اعلام مي شود."
28 تير 1331
احمد قوام از شاه تقاضاي اختيارات فوق العاده نمود و در خواست كرد مجلسين را منحل كند.
تظاهرات جبهه ملي و مخالفان دولت قوام شدت يافت و در نتيجه واحد هاي انتظامي با تانك و زرهپوش در خيابان ها به راه افتادند و بر اثر زدو خوردي كه بين تظاهر كنندگان با مامورين انتظامي روي داد عده اي زخمي و گروهي دستگير شدند .
آيت الله كاشاني هم كه هنوز از دكتر مصدق نبريده بود به جانب داري از وي برخاست و با پخش اعلاميه هايي مردم را به پشتيباني از دكتر مصدق فراخواند و در راه مبارزه به سود وي بسيج نمود و هرچند كه در خلال چنان اعلاميه هايي برنامه هاي مورد نظر خويش را هم مطرح نمود اما هر چه بود فراخواني آيت الله كاشاني اثري ژرف در تهييج و به جوش آوري مردم بر جاي گذاشت و آنان را مصمم بر مقابله نمود .
29 تير 1331
وضع تهران و غالب شهر ها به حالت نيمه تعطيل در آمد و همه جا حمايت از زمامداري مصدق شد .
30 تير 1331
در تهران مردم از بامداد دست به كار شدند در حالي كه دسته هاي مختلف شعار مي دادند، به طرف خيابان هاي مركزي شهر و ميدان بهارستان در حركت بودند. در تظاهرات و مقاومت روز سي تير همه طبقات، اعم از كارگر، پيشه ور، فرهنگي ، دانشجو ، روشنفكر، بازاري ، پير و جوان و زن و مرد با هم بودند. اولين تير اندازي در ساعت 7 بامداد در بازار تهران آغاز شد كه چند مامور مجروح شدند. تدريجاً زد و خورد با پليس و مامورين انتظامي و نظامي در خيابان هاي شاه آباد ، فردوسي ، نادري ، سعدي و دانشگاه شروع شد. فرمان قتل عام مردم از طرف حكومت نظامي صادر شد و از زمين و آسمان خون مي باريد. صد ها نفر در اين زدوخورد مقتول و مجروح شدند . در شهرستان ها تظاهرات مردم خونين شد و بين پليس و مردم جنگ در گرفت. در اهواز عده زيادي به قتل رسيدند.
قوام السلطنه مجبور به استعفا مي شود.
30 تیر 1331
عده اي از نمايندگان مجلس با شاه ملاقات نموده و خطر سقوط رژيم را اعلام كردند .
احمد قوام بر اثر فشار افكار عمومي استعفاي خود را از نخست وزيري به شاه داد كه فوراً مورد قبول واقع شد. (به جمله"فشار افكار عمومي" توجه شود )
پس از استعفاي قوام از 64 نماينده حاضر در مجلس 61 نفر به زمامداري دكتر مصدق ابراز تمايل كردند.( اين نمايندگان همان نمايندگاني هستند كه چند روز قبل به احمد قوام ابراز تمايل كرده بودند !)
پس از تصميم نمايندگان به زمامداري دكتر مصدق، مردم نظم شهر را در دست گرفته و نيرو - هاي انتظامي و نظامي در تهران جمع آوري شدند. ( همبستگي مردم ، احزاب ، اصناف و دستجات سياسي مختلف قادر است كوه را از جاي بركند. اين كاري است كه در آنروز خونبار مردم موفق به انجامش شدند!)
دكتر مصدق و آيت الله كاشاني اعلاميه هائي بر حرمت نظاميان دادند و از مردم خواستند از حمله و ضرب و شتم نظاميان و مامورين پليس خودداري نمايند.
عصر همان روز مردم عازم خانه مصدق شدند. مصدق به مردم گفت استقلال ايران از دست رفته بود ولي شما با رشادت خود آن را باز یافتید.
در مورد وقايع 30 تير به مطالبي كه در كتاب "پايان امپراتوري End of Empire " كه بوسيله بريان لاپينگ Brian Lapping نوشته شده است، بر مي خوريم (از صفحه 191 الي 226 ) آقاي "ژوليان آمري" يكي از نمايندگان محافظه کار مجلس انگلستان كه پدرش آقاي لئوپولد آمري وزير كشور هندوستان و پدر همسرش هارولد ماكميلان وزير كابينه و دوست نزديك چرچيل بود بخاطر مي آورد:
"سئوال اين بود كه آيا انگلستان مي توانست دولت مردمي مصدق را كه از پشتيباني بيدريغ مردم برخوردار بود بر كنار كند؟ من به خاطر پدرم با خيلي از مقامات سرشناس ايران كه مخالف مصدق بودند در تماس بودم. يكي از آنها كه سرشناس ترين سياستمدار ايران بود بنام احمد قوام . چندين بار با من تماس گرفته و پيشنهاد كرد اگر دولت انگليس حاضر به پشتيباني از او باشد، در آنصورت او آماده است كه براي برانداختن دكتر مصدق قدم به جلو بگذارد. او حتي يكبار به خانه من در Eaton square در لندن آمد. ولي دولت كارگري انگليس و سپس آقاي چرچيل در آن زمان زياد به اين پيشنهاد علاقه اي نشان ندادند. بالاخره سر جورج ميدلتون Sir George Middleton شارژ دافر انگليس در ايران با انتخاب قوام السلطنه بعنوان نخست وزير آينده ايران موافقت كرد. او قوام را چنين توصيف كرده بود:
قوام يك سياستمدار پر مكر و حيله بود كه با مهارت مي توانست از نمايندگان مجلس در جهت خواسته ها و منافع شخصي خود سوء استفاده کرده، و اكثريت را پشتيبان خود كند.
در ماه ژوئيه 1952 ( تير ماه 1331) شانس به سراغ ما آمد ، مصدق خواستار پست وزارت جنگ گرديد. شاه زير بار نرفت، و در نتيجه مصدق استعفا داد. شاه استعفاي او را قبول كرده و قوام را به نخست وزيري منصوب كرد. نمايندگان مجلس طرفدار شاه و وفادار به سفارت انگليس نيز فوراً به او راي اعتماد دادند. قوام كه در گذشته موفق شده بود در مورد واگذاري نفت شمال ايران به روسها طفره رفته و از واگذاري آن سر باز زند، اين بار به علت تظاهرات عظيم همه طبقات مردم در تهران و شهرستانها كه خواستار صدارت مجدد مصدق بودند و حتي نيروهاي اعزامي نظامي كه براي متفرق كردن مردم اعزام شده بودند به هواداري مصدق برخواستند. قوام را وادار به دادن استعفا كرد، كه فوراً مورد قبول شاه قرار گرفت. شاه نيز حكم نخست وزيري مصدق را همراه با واگذاري پست وزير جنگ و اختيارات فوق العاده فوراً تصويب نمود.
پيرو اين اتفاقات شارژ دافر انگليس در تهران سير جورج ميدلتون تلگرافي به وزارت امور خارجه انگليس فرستاد به اين شرح:
خود بزرگ بيني مصدق او را به مرحله جنون نزديك كرده است . . . تنها راهي كه براي ما باقي مانده است، این است که با اجرای یک کودتا، بتوانيم ايران را از سقوط در دام كمونيسم نجات
داد.
براي انجام اين كودتا دولت انگليس شروع به تهيه طرح هاي مورد نياز كرد. بخشي از اين طرحها كه از حالت سري بودن خود خارج شده اند ، نشان مي دهد كه از همان زمان براي به ثمر رسانيدن كودتاي مورد نظر اقداماتي را شروع نمودند. از جمله پرداخت مبالغ هنگفتي به نمايندگان مجلس در ايران، پرداخت مبالغي به عده اي از سران اوباش و جاهلان و چاقو كشان در تهران و شهرستانها. انجام اين كارها معمولاً از طريق سه برادر بنامهاي سيف الله، قدرت الله، و اسدالله رشيديان، كه يكي از آنها از دوستان نزديك شاه و ديگري صاحب سينما و تاجر بازاربود بعمل مي آمد .
انگليسي ها علاوه بر برادران رشيديان از همكاري عده زيادي از مخالفين بازاري مصدق نيز بهره مي بردند. با وجود اينكه همكاران مصدق در مورد فعاليت هاي اين مخالفين كراراً به مصدق هشدار داده بودند، ولي چون مصدق معتقد به دموكراسي و عدالت اجتماعي بود ، فكر مي كرد تا هنگاميكه برخوردار از پشتيباني و همراهي مردم كوچه و خيابان است، مخالفين نخواهند توانست به او صدمه اي وارد كنند. بنابراين علاقه اي به تاسيس حزب سياسي متشکل از طرفداران خود و يا ايجاد گروه ضد كودتا نداشت.
ولي در همان زمان نماينده سازمان M.I.6 انگليس در ايران آقاي جي .م . وود هاوس مشغول جمع آوري سلاح از پايگاه حبانيه در عراق و حمل آن به ايران به منظور تقويت عشايري كه در گذشته به دستور انگليسي ها دردسر هاي فراواني براي دولت مركزي ايران بوجود آورده بودند، بود."
بی تفاوتی ملت و در نتیجه کودتای 28 مرداد
بالاخره در روز 28 مرداد 1332 با طرحی که مقامات مسئول دو کشور انگلیس و آمریکا از سال قبل مشغول تهیه آن بوده و برای بمرحله اجرا درآوردن اش روز شماری می کردند، با استفاده از عوامل ایرانی مزدور خود و تشویق و ترغیب و ضمناً پرداخت مقادیری پول نقد به عده ای از جاهلان و الواط وفواحش تهران و علاوه برآن خیانت فرماندار نظامی و رئیس شهربانی منتخب دکتر مصدق بود که دستور داد پاسبان ها و ماموران فرمانداری نظامی ، به عوض جلوگیری از عربده کشی های فواحش و جاهلان در حوالی خانه نخست وزیر، به آنها پیوسته و هم گام گردند.
متاسفانه در آن روز از قاطبه ملت ایران که در سال قبل با جانفشانی و از خود گذشتگی بیدریغ، پشتیبانی و همراهی خود را نسبت به یگانه رهبر ملی ایران دکتر محمد مصدق نشان داده و شاه خودکامه را وادار به اطاعت از ملت کرده بودند خبری نبود!!
آن ملت از جان گذشته و جان برکف و ایثارگر یک سال قبل کجارفته بودند؟! آیا نمی توان علت این غیبت را در " فرصت طلبی، بی تفاوتی، خود خواهی وترجیح دادن منافع شخصی به منافع ملی آنها دانست؟!
ما ملت ایران چرا حاضر نیستیم از کارهای مثبت گذشته دور و یا نزدیکمان درس بگیریم؟ آنچه ملت ایران در جنبش تنباکو علیه ناصرالدین شاه خودکامه، و در انقلاب مشروطیت در سال 1265، و در پشتیبانی از جنبش نهضت ملی ایران به رهبری زنده یاد دکتر محمد مصدق در سال 1329 و در 30 تیر 1331 و حتی در انقلاب بهمن ماه 1357 به جهانیان نشان داد و ثابت کرد که بدون داشتن اسلحه ، و فقط با همبستگی و هم گامی و جانفشانی و ترجیح منافع ملی به منافی شخصی می توان ملت را به آسانی به اهداف قانونی اش رساند.
برای رسیدن به یک حکومت مردمی همراه با جدائی دین از حکومت، برقراری عدالت اجتماعی و برخورداری از آزادیهای قانونی بر مبنای اصول حقوق بشر ، آیا نبایستی انتظارچنین همبستگی را از ملت ایران داشت؟!
بهرام بهرامیان
امیر هوشنگ آریان پور
25 تیر ماه 1386
